گزارشی از وضعیت ۲۰ هزار معتاد متجاهر تهران که در خیابان رها هستند؛
اعتیاد چندگانه، بلایی که خیلی از کِتفی‌ها به آن دچارند
اعتیاد، بلایی است که مثل بختک به جان یک خانواده می‌افتد و دیگر کندن آن کاری شبیه به محال است. اینکه به اعتیاد لقب بلای خانمان‌سوز داده‌اند، اغراق نیست؛ این آسیب ضربه خود را درست به ریشه می‌زند و نه فقط یک نفر؛ بلکه یک خانواده را به ورطه درد و نابودی می‌کشاند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، معتاد متجاهر به کسی می‌گویند که در اجتماع و میان مردم به مصرف مواد بپردازد و حتی قصد کند دیگران را هم از راه به در کند. وجود معتادان متجاهر در سطح شهر یکی از آسیب‌های اجتماعی محسوب می‌شود. پلیس هرچند وقت یکبار به یکی از کلونی‌های معتادان هجوم می‌برد و جمعی از آنان را بازداشت می‌کند اما نه زندانی شدن، نه طرد شدن از سوی خانواده و نه هیچ چیز دیگر نمی‌تواند وسوسه و میل شدید به مصرف مواد را در معتادان از بین ببرد. این افراد بازهم پس از مدتی آزاد می‌شوند و به زندگی قبلی خود بازمی‌گردند.
گفته می‌شود بیش از ۹۰ درصد کارتن‌خواب‌ها در شهر تهران اعتیاد دارند و عایدی روزانه خود را که اغلب از طریق موادفروشی، دزدی یا راه‌های دیگر کسب می‌شود، خرج مواد می‌کنند؛ به همین دلیل چیزی برایشان نمی‌ماند تا راهی جز کارتن‌خوابی انتخاب کنند. فرزاد هوشیار پارسیان (مدیرعامل اسبق سازمان خدمات اجتماعی شهرداری تهران) به ایلنا گفت: شهر تهران تعداد زیادی کارتن‌خواب دارد و برخی مناطق آن تبدیل به کلونی کارتن‌خوابی شده است و این موضوع شمال و جنوب شهر نمی‌شناسد. ما در منطقه ۱، ۱۲، ۱۸ و منطقه ۲ تهران کلونی کارتن‌خوابی داریم. ۶۰ درصد کارتن‌خواب‌های تهران، شهرستانی هستند؛ به این دلیل که زندگی کارتن‌خوابی در کلانشهری مثل تهران راحت‌تر است و برای آنان درآمد به همراه دارد.
وی ادامه داد: یک اقتصاد منفی وجود دارد و کارتن‌خواب‌ها با جمع‌آوری زباله و فروش آن به دوبرابر قیمتی که سازمان بازیافت زباله را می‌خرد، می‌توانند زندگی روزمره خود را بچرخانند. این اقتصاد منفی زباله‌دزدی نام دارد. به بچه‌های کارتن‌خواب که گونی تفکیک زباله روی کتف خود دارند، کِتفی می‌گویند. کار کتفی‌ها غیرقانونی است و باتوجه به اینکه زباله‌های ما استاندارد نیست و بعضا زباله‌های بیمارستانی به صورت غیرقانونی در مخازن عمومی‌قرار می‌گیرند، بعضی از این افراد درگیر بیماری‌هایی هم می‌شوند. بنابراین یک همیّت جدی لازم است تا زباله‌ها از دسترس عمومی‌‌خارج شود. الان خیلی کشورهای دنیا به جایی رسیده‌اند که زباله را از دسترس عموم خارج می‌کنند.
هوشیار پارسیان تصریح کرد: بخش عمده‌ای از کارتن‌خواب‌ها از طریق کتفی و تفکیک زباله امرار معاش می‌کنند و اعتیاد آنان چندگانه (multitrack) است؛ به این معنا که هر نوع موادی به دست آورند مصرف می‌کنند.
الهام فخاری (رییس کمیته اجتماعی شورای شهر تهران) هم اظهار کرد: معتادان با توجه به وضعیتی که دارند، به نهادها و سازمان‌های مرتبط ارجاع داده می‌شوند. بر این اساس سالمندان به بهزیستی تحویل داده می‌شوند. همچنین دسته‌ای از این افراد که در شهرهای دیگر ساکن بوده‌اند، به شهر خودشان بازگردانده می‌شوند.
وی درباره معتادان کارتن خواب گفت: در حال حاضر گرمخانه‌ها و اقامتگاه‌هایی که برای نگهداری از این افراد در نظر گرفته شده، سه هزار نفر ظرفیت دارد که این عدد با شروع برف و باران تا پنج هزار نفر افزایش می‌یابد.
فخاری همچنین درباره محدودیت حضور افراد در این مراکز گفت: برای حضور این افراد هیچ محدودیت زمانی وجود ندارد و آنان می‌توانند تا هر زمان که بخواهند در این مراکز بمانند.
۴ هزار کارتن‌خواب به دلیل بیماری در کمپها پذیرش نمی‌شوند و در سطح خیابان‌ها هستند
تعداد معتادان متجاهر طبق اعلام پلیس ۲۰ هزار نفر است و کارشناسان می‌گویند تعداد زیادی از آنان زن هستند. به گفته آسیب در خانم‌ها خیلی بیشتر از آقایان است؛ چراکه یک اقتصاد منفی در میان خانم‌های کارتن‌خواب شکل می‌گیرد که درآمد خود را دارد و چون آمادگی جسمانی زنان ضعیف‌تر از مردان است، وقتی اعلام می‌شود مثلا ۱۰ درصد کارتن‌خواب‌های مرد مبتلا به برخی بیماری‌ها هستند، این آمار در مورد زنان حدود ۴۰ درصد است.
سرهنگ محمد بخشنده (رییس پلیس مبارزه با مواد مخدر تهران بزرگ) به خبرنگار ایلنا گفت: حدود هزار و ۵۰۰ نفر از ۲۰ هزار معتاد کارتن‌خواب که در تهران زندگی می‌کنند، زن هستند. متاسفانه ظرفیت ما در بخش زنان بسیار کم است. هرچند تعداد این افراد کم است؛ اما مشکلات آنها بیش از مردان معتاد متجاهر است و دغدغه ما در زمینه معتادان زن متجاهر بیشتر است.
وی افزود: از این حدود ۲۰ هزار کارتن‌خواب، بیش از ۳ هزار و ۵۰۰ الی ۴ هزار نفر در مراکز بازپروی و کمپها دارای منع پذیرش هستند. این افراد شامل کسانی هستند که به انواع بیماری‌های مسری و خطرناک مانند ایدز، هپاتیت، سل و بیماری‌های عفونی مبتلا هستند و برخی از آنها نیز بیمار روانی، دو جنسه، معلول جسمی‌و حرکتی و سالخورده هستند و هیچ کمپ و مرکز نگهداری آنها را پذیرش نمی‌کنند و پس از جمع‌آوری توسط پلیس و غربالگری دوباره به سطح خیابان بازمی‌گردند و موجب آزار و اذیت مردم می‌شوند.
سرهنگ بخشنده ادامه داد: یکی از وظایف اصلی سازمان بهزیستی و وزارت بهداشت این است که پس از اینکه معتادان متجاهر جمع‌آوری و برای غربالگری به مراکز منتقل می‌شوند، اگر فردی از بین آنها مبتلا به ایدز، هپاتیت، بیماری‌های عفونی و ... باشد، باید یک مرکز درمانی آنها را پذیرش کرده و معالجه و درمان کنند، اما متاسفانه هیچ اقدامی‌انجام نمی‌شود و این افراد با وجود بیماری‌های خطرناکی که دارند، دوباره در جامعه رها می‌شوند.
قریب به اتفاق معتادان متجاهر پس از جمع‌آوری به چرخه اعتیاد بازمی‌گردند
کمیسیون ماده ۱۶ رفتار درستی برای ساماندهی واقعی معتادان متجاهر ندارد
اما شهرداری و ارگان‌های دولتی تاکنون برای ساماندهی واقعی معتادان چه کرده‌اند؟ اگر حقیقتا ترک مواد و اعتیاد کاری محال است، این حجم از تبلیغات برای ترک اعتیاد برای چیست؟ این‌همه تشویق خانواده‌ها برای تحویل معتادانشان به کمپها برای چیست؟ و اگر ترک اعتیاد امکانپذیر است، چرا کسی برای آمار رو به افزایش معتادان کاری نمی‌کند؟
فرزاد هوشیار پارسیان (مدیرعامل اسبق سازمان خدمات اجتماعی شهرداری تهران) گفت: ستادی در نیروی انتظامی با مشارکت شهرداری تهران، پلیس، قوه قضاییه، بهزیستی و ... تشکیل شده و تحت عنوان ماده ۱۶ معتادان مواد مخدر را جمع‌آوری کرده و در مراکز موضوع ماده ۱۶ نگهداری می‌کنند. تامین مراکز ماده ۱۶ به عهده شهرداری تهران است، پلیس مسئول جمع‌آوری معتادان است، بهزیستی کار مراقبت را انجام می‌دهد و وزارت بهداشت هم کار نگهداری را انجام می‌دهد.
پارسیان با اشاره به اینکه شهرداری تهران در طول ۱۰ سال گذشته چندین مرکز را راه‌اندازی و تجهیز کرده و در اختیار کمیسیون ماده ۱۶ ستاد مبارزه با مواد مخدر استان تهران گذاشته است، اظهار کرد: اما در طول زمان اثبات شده که کمیسیون ماده ۱۶ عموما رفتار درستی برای جمع‌آوری و ساماندهی معتادان متجاهر ندارد.
مطابق آمار، بیش از ۹۵ درصد معتادان متجاهر بعد از جمع‌آوری دوباره به چرخه اعتیاد برمی‌گردند؛ چراکه نوع رفتاری که با آنان می‌شود، درمان‌مدار نیست؛ بلکه با آنان رفتاری قضایی می‌شود و مثلا زندانی می‌شوند. این افراد به محض آزاد شدن دوباره مصرف می‌کنند.
مدیرعامل اسبق سازمان خدمات اجتماعی شهرداری تهران در این ارتباط بیان کرد: اصولا وقتی حجم معتادان متجاهر بسیار زیاد می‌شود و سطح شهر را تحت تاثیر قرار می‌دهند، پلیس، قوه قضاییه و شهرداری مجبور می‌شوند به صورت ماده ۱۶ آنان را جمع‌آوری کنند و به مراکز درمانی ببرند. این مراکز در چند نقطه از تهران وجود دارند؛ معتادان دو سه ماهی در این مراکز نگه داشته می‌شوند و سپس دوباره رها می‌شوند.
وی در ادامه گفت: امروز روش‌های متفاوتی برای ساماندهی معتادان در دنیا وجود دارد. ما ساماندهی معتادان را در شهرداری تهران در پروژه‌ای تحت عنوان بهاران، در دستورکار قرار دادیم که براساس آن مراکزی ساخته شد و به بهره‌برداری رسید. معتادان به صورت خودمعرّف و ماده ۱۵ به این مراکز مراجعه می‌کنند؛ پس از ترک اعتیاد به این مراکز وارد می‌شوند و از ۶ تا ۱۸ ماه در این مراکز می‌مانند تا سبک زندگی خود و خانواده‌شان تغییر کند و بتوانند یک زندگی سالم را تجربه کنند.
هوشیار با بیان اینکه این تجربه اکنون در شهرداری تهران بومی‌‌شده و در برخی مناطق توسط سازمان خدمات اجتماعی شهرداری تهران در حال اجراست، عنوان کرد: اما عموما جمع‌آوری معتادان متجاهر از سطح شهر باید در یک جامعه درمان‌مدار و خودمعرّف صورت بگیرد که اکنون چنین روندی خیلی کم‌رنگ است.
همسان‌ها می‌توانند معتادان را نجات دهند
مدیرعامل اسبق سازمان خدمات اجتماعی شهرداری تهران افزود: راهی که ما در مجموعه بهاران پیدا کرده بودیم و موفق بود این بود که مددکار اجتماعی یا همسان‌هایی که ترک کرده بودند و بالای ۱۰ سال پاکی داشتند، به کلونی‌های آسیب بروند و کارتن‌خواب‌ها را به زندگی واقعی برگردانند. بعضی از این کارتن‌خواب‌ها از سختی‌های زندگی کارتن‌خوابی در سرما و گرما خسته شده‌اند. همسان‌ها و مددکاران می‌توانند به کلونی‌های آسیب بروند و با قانع کردن کارتن‌خواب‌ها آنها را به مراکز بهاران بیاورند.
هوشیار تاکید کرد: این مدل اکنون به صورت محدود و معدود در تهران در حال اجراست اما دستگاه‌های درگیر موضوع مثل بهزیستی یا ستاد مبارزه با مواد مخدر بهاران را حمایت نکرده‌اند. اگر بهاران را به درستی حمایت کنند، یک اتفاق خوب در این حوزه رخ می‌دهد.
سرهنگ محمد بخشنده (رییس پلیس مبارزه با مواد مخدر تهران بزرگ) با بیان اینکه متاسفانه ظرفیتی که برای مراکز بهاران پیش‌بینی شده بود، هنوز فعال نشده است، گفت: قرار بود معتادان پس از دوران بازپروری به مراکز بهاران منتقل شوند و در آنجا نیز برای کارآموزی و اشتغال‌ورزی یک دوره ۹ ماهه را بگذرانند که متاسفانه این بخش در انجام مسئولیت خود موفق نبوده است.
یک لحظه آسایش، یک عمر خماری
اعتیاد مثل یک بیماری مسری است که می‌تواند هرکسی را به کام خود فروبرد. هر انسانی در زندگی درگیر لحظات سخت می‌شود و تمایل شدید دارد تا خود را حتی اگر شده برای دقایقی، از زندگی واقعی جدا کند. بسیاری از معتادان هم از همینجا شروع کرده‌اند و برای یک لحظه فرار از سختی واقعیت، اشتباهی کرده‌اند که آنان را مادام‌العمر در خماری غفلت فرو برده است.
به گفته مدیرعامل اسبق سازمان خدمات اجتماعی تا پایان دوره قالیباف برای نگهداری معتادان متجاهر ظرفیتی ۱۰ هزار نفری ایجاد شده است؛ یعنی ۴۰ مرکز بهاران که هر مرکز ظرفیتی ۵۰۰ نفری دارد. همچنین در کهریزک مکانی مربوط به ستاد مبارزه با مواد مخدر وجود دارد که در دوره قالیباف بازسازی و تحویل داده شده است. علاوه بر اینها در سعیدآباد نیز مرکزی ایجاد شده است.
به نظر می‌رسد بهاران طرح خوبی باشد اما آنچه که در کشور زیاد داریم، طرح‌های خوب است و آنچه که نداریم، عمل به قانون و اجرای طرح‌هاست. البته یکی از اشکالات آن شاید این باشد که تنها درمورد معتادان خودمعرّف اجرایی می‌شود که باید در این خصوص تجدیدنظر صورت گیرد.
شاید بتوان گفت باتوجه به تمهیدات شهرداری درخصوص طرح بهاران، اکنون ظرفیت نگهداری اساسی معتادان و کمک به ترک آنها تا حدودی وجود دارد؛ آنچه که وجود ندارد، همکاری نهادهای مختلف مانند بهزیستی، کمیته امداد، امور اتباع نیروی انتظامی، قوه قضائیه و دیگر نهادهای مرتبط و عزم جدی برای کنترل و کاهش تعداد معتادان است.
گزارش: صنم عابدی
