اسناد «ابیانه» گُم شده‌است
بی‌توجهی به روستای تاریخی ابیانه در سالهای گذشته نه تنها باعث بروز بیش از 1000 مورد تخلف در این روستا شده است، بلکه سبب شده تمامی اسناد، مدارک و مطالعاتی که در طی سالها در پایگاه میراث فرهنگی ابیانه به دست آمده نیز مفقود شود.
«- عباس آقا، نمی‌شود؛ چند بار بگویم؛ نمی‌توانی ارتفاع این در را زیاد کنی
- مهندس حالا مگر چه می‌شود یک کم در این خانه را بزرگ کنیم، مگر ما چه گناهی کردیم که در روستای میراثی زندگی می‌کنیم؟
- اینجا ثبتی است به هیچ کس اجازه ندادیم، تو هم نمی‌توانی نه در خانه را بلندتر کنی نه نقشه خانه را به هم بزنی همینی که هست را مرمت و تعمیرات کن، بیشتر از این هم اصرار نکن که نمی‌شود. قانونی نیست بافت تاریخی را با این کارها از بین می‌برید.»
اینها گوشه‌ای از مکالمات و چانه‌زنی‌های میان سرپرست پایگاه میراث فرهنگی ابیانه و یکی از اهالی روستاست، روستایی که سراسر به ثبت ملی رسیده و با معماری خاص خانه‌ها و گِل سرخی که نمای همه خانه‌ها با آن پوشانده شده، منطقه بی‌نظیری را در کشور ایجاد کرده است.
بحث سرپرست پایگاه و عباس آقا در نهایت پس از نیم ساعت گفت‌وگو و رضایت برای آنکه ارتفاع درب ورودی تغییری نکند به پایان می رسد، هرچند که احمد نجیبی (سرپرست پایگاه میراث فرهنگی ابیانه) در نهایت دور از چشم عباس آقا به سرباز یگان حفاظت می‌سپارد که این چند روزه مدام حواسش به این خانه باشد.
ابیانه در کشوری که سراسر آن را آثار تاریخی و فرهنگی فرا گرفته، امروز نمادی از چگونگی حفاظت از میراث فرهنگی در کنار زندگی و مشارکت مردم در این میراث تاریخی – فرهنگی شده که البته مشکلات بسیاری را نیز به همراه آورده است، در ابیانه سر که می‌چرخانی هرچند شکل کلی بافت تاریخی حفظ شده، اما در جای جای آن تخلفات مختلف به چشم می‌خورد، از خانه‌هایی که درب فلزی گذاشته‌اند تا بعضی‌ها که شیروانی را عوض کرده‌اند یا برای پنجره‌ها حفاظ‌های آهنی گذاشته‌اند و در مجموع آن طور که نجیبی می‌گوید؛ بیش از 1000 مورد تخلف در ابیانه رخ داده و این جدای از بحث افرادی است که تصمیم به ساخت‌وساز در ابیانه گرفته بودند و بعضی‌هایشان هم توانسته‌اند با دیدن چند آشنا در دستگاه‌های مختلف و کارهایی از این قبیل در سالهای گذشته بناهایی بدون رعایت ضوابط هم بسازند. از طرف دیگر هم بدون ایجاد تسهیلات برای مردم چگونه می‌توان انتظار داشت که آنها راضی شوند؛ هزینه‌های بیشتری بدهند و دردسر بیشتری را متحمل شوند تا از ضوابط بافت تاریخی تخطی نکنند؟
سرپرست پایگاه میراث فرهنگی ابیانه در این باره توضیح می‌دهد: «در یک سال گذشته ما یکباره ایستادیم و گفتیم ضوابط این است و باید اجرا شود و برای ساخت‌وساز، مردم باید مجوز بگیرند که فشار بسیار زیادی برای ما به وجود آورد،اما الان در وضعیتی هستیم که بروز تخلفات جدید در این یکسال گذشته به صفر رسیده است. تخلفاتی که در بافت طی سالهای گذشته رخ داده، بالای 1000 مورد است.
اکنون با بسیاری توافق کردیم که درب کوچک، بخشی از خانه ثبت شده‌است و نمی‌توانند آن را بزرگ کنند، همچنین جای اتاق را نیز نمی‌توانند؛ تغییر دهند و تنها می‌توانند داخل خانه را نازک‌کاری کند یا به جای در چوبی از درب فلزی استفاده کنند که روی آن ورق چوب کوبیده شده باشد، اما راضی کردن آنها به رعایت این موارد کار بسیار سختی است، سال گذشته مجبور شدیم 25 دعوی قضایی در برابر تخلفات اقامه کنیم، اما امسال تعداد زیادی از این مشکلات با گفت‌وگو حل شده‌است.»
اما اکنون این روستای تاریخی که گفته می‌شود تا سال 2018 ممکن است؛ پرونده آن برای ثبت جهانی به یونسکو برود با بیش از 1000 مورد تخلف روبروست که مشخص نیست؛ چگونه می‌توان آن را حل کرد، نجیبی در این باره می‌گوید: «من نمی‌توانم به تنهایی با این 1000 مورد برخورد کنم، بنابراین قرار است؛ کمیته‌ای برای رسیدگی به تخلفات تشکیل شود که تصمیمات آن بیشتر در گرو نظر عقلا و بزرگان جامعه محلی باشد، این گونه عملکرد ما در برابر تخلفات تبعات اجتماعی کمی خواهد داشت و موجب نمی‌شود که کل پروژه متوقف شود، اما به هر حال ما مستندسازی تخلفات را آغاز کردیم.»
همه مدارک، اسناد و مطالعات ابیانه گم شده‌است
چه بر سر ابیانه آمده‌است که تا این حد متخلفان توانسته‌اند در این روستای تاریخی جولان بدهند و کم کم از یاد مردم برود که حفظ بافت تاریخی روستا چقدر می‌تواند؛ مهم و برای آنها چه از نظر اقتصادی و چه فرهنگی مهم باشد، همه این تفاقات در شرایطی رخ داده که چند دهه است؛ سازمان میراث فرهنگی بر ابیانه نظارت دارد، نجیبی در این باره توضیح می‌دهد؛ «از سال 74 به بعد ابیانه زیر نظر دفتر فنی اداره‌کل میراث فرهنگی کاشان قرار داشت تا در سال 82 پایگاه میراث فرهنگی ابیانه به عنوان یک پایگاه ملی آغاز به کار کرد، اما در سال 88 این پایگاه از سطح ملی به استانی تنزل پیدا کرد، همانطور که ساختار پایگاه‌ها به طور کلی در کشور از بین رفت و کم‌کم بسیاری از پایگاه‌ها از جمله پایگاه ابیانه تحت‌نظر ادارات شهرستان‌ها درآمد. اتفاق بدی که در این مدت افتاد، این بود که مدارک داخل پایگاه، مطالعات انجام‌شده، اسناد فنی تهیه شده و ... از دست رفتند، از برخی مطالعات تنها 1 نسخه موجود بوده و اکنون معلوم نیست که این مدارک کجاست؟
روزی که در سال 94 مدیر قبلی، پایگاه را به من تحویل داد؛ فقط یک کتاب مردم‌شناسی منتشر شده توسط پژوهشگاه در آن بود که من آن را تحویل گرفتم . بنابراین مجبور شدیم؛ کارشناسانی که در دوره‌های مختلف در ابیانه کار کرده بودند را پیدا کنیم و آنها هم لطف کردند و با ما همکاری کردند و توانستیم؛ تعدادی از این مطالعات و اسناد را دوباره جمع‌آوری کنیم. بیشتر تخلفات هم می‌توانیم بگوییم که از سال 87 تا 94 رخ داده‌است.»
اکنون آغاز مجدد برنامه حفاظت و از همه مهم‌تر جلب مشارکت مردم روستا بعد از این همه سال که ابیانه به حال خود رها شده، کار دشواری است، سازمان میراث فرهنگی به اندازه کافی بودجه ندارد و تنها به مرمت‌های اضطراری بناهای شاخص می‌پردازد و بار اصلی مرمت با خود مردم است که اما و اگرهای بسیار دارد، برخی خانه‌ها دچار مشکل مالکیت هستند، برخی اصلا حفظ‌شان برای مالک مهم نیست؛ به طور مثال پلاکی در ابیانه وجود دارد که بسیار ارزشمند است و 75 مالک دارد که هیچکدام‌شان حاضر نیستند؛ برای بنا هزینه کنند یا سهم خودشان را بفروشند. همچنین یکی از ارزشمندترین خانه‌های ابیانه نیز مالکی دارد که نه آن را مرمت می‌کند و نه اجازه می‌دهد؛ پایگاه میراث فرهنگی به آن دست بزند.
آمار نگران‌کننده جمعیت ابیانه
بحث آگاه‌کردن مردم در مورد اهمیت حفظ بافت تاریخی و جلب مشارکت آنها برای حفاظت از بافت روستا هرچند مساله مهمی است، اما به شرطی که اصلا مردمی در روستا حضور داشته باشند. امسال بر اساس گفته دهیار ابیانه در این روستا تنها یک نوزاد به دنیا آمده، این در حالی است که با توجه به سکونت ثابت بیشتر افراد مسن در روستا میزان مرگ و میر بسیار بیشتر از تولد است. در سرشماری سال نود بیس از 300 نفر جمعیت برای ابیانه ثبت شده است، اما در 900 پلاک روستا شاید تنها 150 نفر به طور ثابت و همیشگی ساکن هستند و برای حفظ این روستای تاریخی بسیار مهم است که سکونت در آن جریان داشته باشد.
هرچند که بازگشت جمعیت به روستا نیز خود مشکلات متفاوتی را به دنبال دارد؛ کسانی که در دهه 40 در ابیانه تحصیل کردند؛ اغلب بعد از دبیرستان برای ادامه تحصیل به تهران رفته‌اند و همانجا ساکن شدند، اما اکنون این افراد علاقه‌مند هستند که در تعطیلات یا برخی روزهای سال دوباره به ابیانه بازگردند، اینجا خانه بسازند، خانه‌هایی که از پیش داشته‌اند را تعمیر کنند و یا خانه‌های موروثی‌شان را میان فرزندانشان تقسیم کنند. نجیبی در این باره می‌گوید: «همین مساله فشار ساخت‌وساز را بر ابیانه تحمیل کرده‌است؛ علاوه بر این حالا دیگر این افراد ذائقه جدیدی دارند و سبک زندگی‌شان عوض شده که همه این مسائل بافت تاریخی را دچار مشکل کرده است.»
هرچند که ابیانه با روزانه با هزاران گردشگر نسبت به دیگر روستاهای کشور وضعیت متفاوتی دارد و کسب و کار در روستا رونق دارد، اما همچنان مشکلاتی که دیگر روستاهای کشور را تهدید می‌کند، ابیانه را نیز هدف قرار داده است؛ خالی شدن روستا از سکنه، از بین رفتن مشارکت جامعه محلی برای حفظ این روستای تاریخی و از بین رفتن بافت آن این بار نه تنها فقط یک روستا بلکه بخشی مهمی از تاریخ و فرهنگ را خدشه دار می‌کند، بنابراین می‌توان گفت؛ ابیانه به عنوان یکی از شاخص‌ترین بافت‌های تاریخی زنده کشور این اهمیت را دارد که یک بار برای همیشه با تهیه برنامه مدیریتی جامع و انجام پشتیبانی‌های لازم نجات پیدا کند تا کم‌کم نورامیدی برای نجات و احیا دیگر بافت‌های تاریخی و فرهنگی نیز طلوع کند.
گزارش و عکس‌ها: آیسان زرفام