حادثه سفارت عربستان بهانه‌ای برای قطع روابط سیاسی و لغو حج تمتع بود/شواهدی داریم که سعودی‌ها دچار سردرگمی شده‌اند
رییس سازمان حج و زیارت آخرین اخبار درباره پیگیری حقوقی فاجعه منا، غرامت حادثه‌دیدگان در حادثه سقوط جرثقیل و منا، حج تمتع، حج عمره، خرید و فروش فیش‌های حج را اعلام کرد.
پس از فاجعه منا، "سعید اوحدی" را شاید کمتر کسی باشد که نشناسد؛ او در شرایطی که آمار دقیقی از مفقودان و کشته‌های ایرانی در این فاجعه در دست نبود، از طریق دوربین‌های صدا و سیما و حتی از طریق تلفن با خبرنگاران در عربستان در ارتباط بود و لحظه به لحظه بدون هیچ سانسور و تاملی آخرین اخبار را هر چند تلخ مخابره می‌کرد. این فاجعه در ۲ مهر 1394رخ داد و حالا در آستانه سالگرد این فاجعه هستیم؛ حادثه‌ای که جان ۴۶۴ حاجی ایرانی را گرفت و پیکر 42 تن در عربستان به خاک سپرده شد.
4 شهریور ماه سال 1392، درحالی‌که حدود دو هفته تا آغاز عملیات حج تمتع باقی مانده بود، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با صدور حکمی، سعید اوحدی را به عنوان رییس سازمان حج و زیارت انتخاب کرد و او جایگزین حجت‌الاسلام سیداحمد موسوی شد. وی تحصیلکرده رشته‌ی مهندسی برق از آمریکاست و در دوران دفاع مقدس و جنگ تحمیلی برای هشت سال به اسارت رژیم بعثی عراق درآمد. او در سازمان سیاحتی بنیاد مستضعفان و کانون جهانگردی و اتومبیلرانی مسئولیت داشته و عضو هیات مدیره‌ی گروه سرمایه‌گذاری میراث فرهنگی و گردشگری ایران (سمگا) بوده است.
دو روز گذشته (22 مردادماه) سعید اوحدی از خبرگزاری ایلنا بازدید کرد و درباره آخرین پیگیری حقوقی فاجعه منا، غرامت حادثه‌دیدگان در حادثه سقوط جرثقیل و منا، حج تمتع، حج عمره، خرید و فروش فیش‌های حج صحبت کرد که مشروح این مصاحبه را در ادامه می‌خوانید.
_ یکسال از فاجعه منا گذشت، نخستین واکنش ایران در مقابل رفتار و واکنش سعودی‌ها پس از وقوع این فاجعه چگونه بود؟
* از ابتدا که پیگیری‌ها را شروع کردیم؛ چهار - پنج جلسه سنگین با مسوولان حج عربستان داشتیم، چرا که از طرفی ما به دلیل وقوع آن اتفاق تلخ، طبعاً از لحاظ روحی شرایط ویژه‌ای داشتیم و از طرف دیگر دولت سعودی دچار یک آشفتگی مدیریتی وحشتناک شده بود و عملا هیچ فرد و مقامی در میان سعودی‌ها پاسخگو نبود؛ با این وجود تلاش‌های ما منتج به جلساتی با قائم مقام وزیر حج عربستان آن هم در فضایی تقریبا پرتنش، چالشی و جدی شد. بخاطر دارم در این جلسه به وی گفتم: " شما از منظر دینی، انسانی، حقوق بشر و میزبانی مسوول هستید، ولی چرا کسی نیست که بیاید پاسخ دهد؟ چرا کسی از مقامات حج عربستان صحبتی درباره این حادثه نمی‌کند؟
* در شرایطی که بر اثر یک فاجعه، شش هزار زائر به شهادت رسیده بودند، حتی یک نفر از مسئولان سعودی به خود زحمت نداد، در تلویزیون عربستان بابت این اتفاق حتی عذرخواهی کند و بدتر اینکه حداقل یکی از این مسئولان در این باره مصاحبه نکرد. تصور کنید در چنین وضعیتی که هیچ انسجامی در میان دستگاه و دست‌اندرکاران حج عربستان وجود ندارد، هنوز 64 هزار زائر ایرانی در عربستان هستند و روال پیگیری‌ها و مصاحبه‌های ما در آن زمان باید طوری بود که حریم این 64 هزار زائر را حفظ می‌کردیم.
_ قاعدتاً این تعداد زائری که به آنها اشاره می‌کنید، همگی در یک شهر استقرار نداشتند؛ این شرایط را برای شما پیچیده و بغرنج‌تر نمی‌کرد؟
* بله قطعاً..! ببینید؛ 33 هزار نفر از این 64 هزار زائر، " مدینه بعد " بودند و من تصمیم گرفتم تا آخرین روزی که آخرین زائر ما در عربستان است، ما نیز در عربستان بمانیم و خوشبختانه این مهم میسر شد و بنده پس از آخرین زائر، با آخرین پرواز به ایران بازگشتم.
_ دلیل این تصمیم چه بود؟
* دو علت داشت؛ یکی آنکه ما کاروانی داشتیم که دو حادثه تلخ را پشت سر گذاشته بود و از لحاظ روحی آسیب دیده بود و از این نظر اصلاً شرایط خوبی نداشت و دوم اینکه سالهای قبل زمانی که زائران ما مدینه می‌رفتند، ما به ایران باز می‌گشتیم، امسال اما باید طوری عمل می‌کردیم تا زائر ما بداند که همراه، پشتیبان و حامی او هستیم. همزمان با اقدامات ما در عریستان، کارهایی نیز در داخل کشور آغاز شد، در واقع مسوولیت مذاکره با سعودی‌ها برای شناسایی، تشخیص هویت شهدا و انتقال پیکرهای پاک این عزیزان به ایران براساس قانون با پزشک قانونی بود و در اینجا ما دیگر دخالتی نداشتیم.
اما پیکر همه شهدای منا که به ایران بازگردانده نشد...
* درست است... پیکر 42 تن از شهدای منا، به خواست خانواده‌هایشان در عربستان به خاک سپرده شدند. بعد از انتقال پیکر شهدا به ایران، دیداری با مقام معظم رهبری داشتیم و ایشان به دو نکته مهم اشاره کردند؛ نخست اینکه فاجعه منا هرگز نباید به دست فراموشی سپرده شود و دوم اینکه پیگیری حقوقی این فاجعه با وزارت امور خارجه است، لذا بر اساس مصوبه هیات دولت، عملاً مسئولیت پیگیری‌های حقوقی این اتفاق به وزارت امور خارجه سپرده شد.
_ پیگیری‌های حقوقی فاجعه منا و شکایت از عربستان در چه وضعیتی است؟
* در ابتدا ما با این سوال مواجه بودیم که آیا باید در داخل کشور، دادگاه‌های بین‌المللی یا سازمان ملل از عربستان شکایت کنیم و وزارت امور خارجه با این مشکل مواجه بود که عربستان در بسیاری از مجموعه‌های بین‌المللی عضو نیست و وقتی عضویت ندارد، پیگیری‌های حقوقی هم با دشواری مواجه می‌شود.
* جلسات کارشناسی متعددی برای دستیابی به یک نقشه راه کارآمد برای پیگیری حقوقی این فاجعه در دادستانی کل کشور، بعثه مقام معظم رهبری و وزارت خارجه تشکیل شد. در این بین نخستین اولویت این بود که ابتدا باید مستندات را آماده می‌کردیم و باید سوابق و شواهدی کامل به خصوص از مشاهدات افرادی که در روز حادثه حضور داشتند؛ تهیه می‌شد. در همین راستا با بیشتر زائرانی که در آنجا بودند؛ مصاحبه شد و در مدتی نه چندان طولانی یک حجم سنگین کار مستندسازی صورت گرفت.
_ تهیه این مستندات تقریباً چند وقت زمان برد؟
حدود 2 ماه ...
و در ادامه ؟
مستندات را به وزارت امور خارجه فرستادیم، در آنجا هم بررسی‌های کارشناسی دقیقی در حوزه حقوقی انجام شد که ببینیم؛ بالاخره باید شکایت خود را از ناتوانی دولت سعودی و وقوع این فاجعه در کجا مطرح کنیم؟ در این مسیر اما وزارت امور خارجه با یک مشکل و معضلی روبرو شد و آن عضو نبودن عربستان در بسیاری از نهادها، سازمانها و مجامع بین‌المللی است که این به این معنای فراهم نبودن امکان و شرایط پیگیری حقوقی است.
_ با گذشت حدود یک سال از فاجه منا، روند پیگیری‌های حقوقی تاکنون از نظر شما رضایت‌بخش بوده است؟
* ببینید باید توجه داشت که یکی از مشکلات ما در این مسیر قطع روابط سیاسی ایران و عربستان است. بدون شک از اینکه این فرایند تا این زمان منجر به نتیجه نشده، ما راضی نیستیم، اما این دلیل نمی‌شود که قضاوت کنیم که کاری صورت نگرفته است. بنده خودم شخصاً در بیش از 10 – 15 جلسه با حضور دادستان کل کشور؛ چه در زمان آقای رئیسی و چه در زمان ریاست آقای منتظری و همچنین در جلسات وزارت امور خارجه حاضر شدم و دیدم که چه تلاشی صورت می‌گیرد. حتی ما برای بزرگداشت شهدای فاجعه منا در کمیته حقوقی از مجموعه حقوقدانان بسیجی دعوت کردیم تا تشریک مساعی داشته باشیم.
_ پیگیری حقوقی این پرونده چقدر به زمان نیاز دارد؟
* معمولاً پیگیری پرونده‌های حقوقی روند طولانی دارد، مخصوصاً در یک فاجعه که در کشور دیگری رخ داده باشد. در این بین توجه داشته باشید که به دلیل قطع روابط سیاسی، دسترسی به مستندات و فیلم‌ها را نداشتیم؛ لذا این فرایند مستندسازی و پیگیری حقوقی زمانبر است. در حال حاضر در شرایطی هستیم که وزارت امور خارجه برای پیگیری، باید نقشه راه دقیقی را طراحی کند.
_ از موضوع حقوقی که بگذریم، بحث پرداخت غرامت حادثه‌دیدگان به کجا رسیده است؟
* این موضوع 2 وجه دارد؛ نخست اینکه عربستان این اراده داشته باشد که از حق شرعی تمکین و به وظیفه‌اش عمل کند و دوم اینکه تمکین نکند تا در یک فرایند حقوقی، در نهایت مجبور به پاسخگویی به این حقوق شرعی شود. در آخرین جلساتی که با وزیر حج عربستان داشتیم؛ وعده‌هایی دادند که البته تا امروز هیچکدام از آن وعده‌ها عملی نشده است. هرچند به ما اعلام کردند که غرامت حادثه‌دیدگان سقوط جرثقیل تا پیش از حج امسال پرداخت می‌شود، اما زمان مشخصی را تعیین نکردند و هیچ غرامتی به هیچ یک از حادثه‌دیدگان پرداخت نشده است.
_ آیا به حادثه‌دیدگان فاجعه منا در کشورهای دیگر غرامتی پرداخت شده؟
* خیر؛ تا به این لحظه به هیچ کدام از خانواده‌های شهدای منا نیز از هیچ ملیتی و در هیچ نقطه از دنیا غرامتی نپرداخته‌اند و عملاً هیچ یک از وعده هایشان تحقق نیافته است.
_ بیمه خانواده شهدای منا در چه شرایطی قرار دارد؟
* اوایل اسفند ماه 94 بود که پس از تشکیل یک کمیسیون در نهایت نظام، تدبیر درستی کرد و آن هم اطلاق واژه شهید به جانباختگان منا بود. این اقدام در راستای فرمایشات مقام معظم رهبری که فرمودند؛ فاجعه منا باید زنده نگه داشته شود، بزرگترین و قوی‌ترین عمل برای زنده نگه‌داشتن این فاجعه بود؛ چرا که شهید زنده است. البته در این شرایط بودجه بنیاد شهید بسته شده بود و در آن مقطع سازمان حج و زیارت مسئولیت هزینه بیمه درمان خانواده‌های معظم شهدای منا را عهده‌دار شد. اکنون هم اعلام می‌کنیم؛ خانواده شهدای منا تحت پوشش کامل بیمه شرکت بیمه ایران قرار دارند.
_ حادثه سفارت عربستان که منجر به قطع روابط سیاسی ایران و عربستان شد، فکر می‌کنید؛ چقدر در لغو حج تمتع امسال موثر بود؟
* بنده تحلیلی از رفتار عربستان دارم و معتقدم؛ حادثه سفارت عربستان که البته مقام معظم رهبری نیز آن را تقبیح کردند و فرمودند که کار درستی نبوده است، صرفاً بهانه‌ای برای عربستان بود که رابطه سیاسی خود را با ایران قطع کند. شما رفتار عربستان را قبل و بعد از این اتفاق ببینید؛ قرائن و شواهد زیادی وجود دارد که بیانگر این است که عربستان امسال اراده‌ای برای پذیرش زائران ما نداشت.
_حج عمره تعلیق است، تحلیل شما از تعلل عربستان برای محاکمه دو پلیس خطاکار سعودی چیست؟
* همه به یاد داریم که عید سال 94 در فرودگاه جده چه اتفاقی افتاد. 2 پلیس فاسد سعودی با یک نیت شوم، قصد تعرض به دو نوجوان ما را داشتند و شجاعت قابل تحسین این دو زائر ما موجب رسوایی این دو پلیس و بازداشت آنها شد. در همانجا فرماندهان ارشد نظامی و پلیس عربستان با مسئولان کنسولگری جمهوری اسلامی ایران در فرودگاه جده حضور پیدا کردند، خاطیان به جرم خود اعتراف کردند و حادثه صورت جلسه شد. همانجا رییس پلیس ارشد جده ضمن عذرخواهی اعلام کرد که این دو پلیس خائن هستند و به اشد مجازات با آنها برخورد خواهد شد. قطعاً در مواجهه با چنین رفتارِ مغایر با آموزه‌های دینی، غیرانسانی و خلاف احکام شرع، سعودی‌ها می‌توانستند؛ ظرف یک هفته حکم مجازات این 2 پلیس را صادر و اعلام کنند که متاسفانه نکرده‌اند!
* سوال ساده ما این است که چرا امروز بعد از گذشت یک سال و نیم، این 2 نفر محاکمه نشده‌اند؟ غیر از این است که به شکلی دنبال این بودند که زمینه تشرف زائران ما را بگیرند. اگر دنبال این نبودند؛ باید خاطیان را محاکمه می‌کردند. سعودی‌ها کاملا در جریان بودند که دولت ما مصوب کرده است که زمانی زائران را به حج میفرستد که این 2 پلیس فاسد محاکمه و مجازات شده باشند، اگر ادعا و اعلام می‌کنند که آمادگی داریم؛ زائران را بپذیرم، پس چرا خاطیان را محاکمه نمی‌کنند؟
_ آیا در این باره پیگیری شده و از مسئولان عربستان پاسخی مناسب دریافت کردید؟
* بارها به وزیر حج عربستان نامه نوشتیم و صراحتاً این موضوع را به او گفتیم. در سفرهای مختلف که به عربستان داشتیم؛ دلایل تاخیر در محاکمه را پرسیدیم. در مذاکرات اخیر برای حج امسال نیز محاکمه آن 2 پلیس متخلف از جمله خواسته‌های ما بود و حتی به آنها گوشزد کردیم که زائران ما در صف حج عمره هستند، اما هیچ حرکت مثبت و پاسخی ندیدیم و نشنیدیم. تردید ندارم که عربستان آگاهانه جلوی عمره ما را گرفت.
_ ارتباط این ماجرا و کارشکنی سعودی‌ها با حادثه سفارت عربستان در تهران را بگویید.
* اتفاق سفارت عربستان بهانه بزرگ‌تری به دست سعودی‌ها داد که قطع رابطه سیاسی کنند. در این بین رفتارهای تند، غیر منطقی و ناپخته‌ای از طرف عربستان دیدیم؛ به طور مثال بدون دلیل تاریخِ از پیش مشخص شده برای مذاکره با ما را از دی ماه به 19 اسفند ماه تغییر دادند. در ادامه عنوان کردند که ویزای ما در دبی آماده است که متاسفانه در پی برخی ناهماهنگی‌های وزارت خارجه و وزارت حج عربستان و تناقض در گفتار و عمل مسئولان سعودی، نهایتاً ویزا هم صادر نشد. همانطور که گفتم؛ نکته اصلی این بود که اصولاً اراده‌ای از سوی عربستان برای پذیرش زائران ما وجود نداشت و از ابتدا مانع تراشی کردند.
* به طور مثال سعودی‌ها می‌گفتند به زودی شرایط حج تمتع را اعلام می‌کنیم، اما تا 26 فروردین ماه طول کشید. 26فروردین ماه ما به عربستان رفتیم در حالی که حداقل‌های اخلاق و ادب سیاسی در این سفر رعایت نشد. اگر واقعاً اعتقاد دارند و در تلاش هستند که بستر را برای عزیمت زائران ایرانی را فراهم کنند، چرا پس بداخلاقی سیاسی کردند؟ بعد از سه ماه تاخیر از زمان مشخص شده برای مذاکرات، نحوه صدور ویزا برای زائران را جویا شدیم که با لحنی سخیف و موهن گفتند؛ همانطور که به یمنی‌ها در جیبوتی ویزا می‌دهیم به ایرانی‌ها هم ویزا می‌دهیم.
_ واکنش شما در قبال رفتار سعودی‌ها و عدم صدور ویزا در ایران چه بود؟
* عزت و کرامت ملت شریف و جایگاه جمهوری اسلامی ایران اصلا چنین اجازه‌ای نمی‌دهد که زیر بار چنین توهینی برویم که ویزای شهروندان ما در کشور دیگری صادر شود؛بنابرین صراحتاً اعلام کردیم، ویزا فقط در داخل ایران باید صادر شود. با آمدن وزیر بعدی حج عربستان هرچند مشکل ویزا حل شد، اما مشکلات جدی دیگری همچنان وجود داشت.
_شما در صحبت‌های خود اشاره کردید؛ شواهد و قرائن نشان می‌دهد که لغو حج تمتع قابل پیش بینی بود؟ در این باره بیشتر توضیح می‌دهید؟
* در واقع عربستان اراده‌ای برای پذیرش زائران ما نداشت، البته پاسخ این سوال را باید افراد سیاسی کشور پاسخ دهند؛ منتها جمع‌بندی من این است که به هر حال تحولات منطقه مثل جنگ یمن در زمانی که رفتار خلاف انسانیت را در فرودگاه جده شاهد بودیم، همزمان بود. نکته بعدی، رفتارهای غیر مودبانه‌ای که با هیات مذاکره کننده داشتند، بیانگر این بود که شاید یکی از دلایلی که نمی‌خواستند زائر ما حضور یابد، ابعاد گسترده فاجعه منا است. ما تنها کشوری هستیم که توانستیم؛ 419 پیکر شهدای منا و 11 پیکر حادثه جرثقیل را به کشور بیاوریم. در حالی که هیچ کشور دیگری نتواست پیکر شهدای خود را منتقل کند. یکی از سفرای کشورها می‌گفت، تعدادی از شهدای ما را در عربستان (مقبره الشهدا) خاک کردند، اما حتی آدرس هم ندادند که دقیقا در کجا به خاک سپرده شده‌اند. هنوز تا به امروز اعلام می‌کنند، قربانیان فاجعه منا 700 نفر بوده در حالی که در همان زمان در سایت وزارت بهداشت عربستان، آمار شهدا 4 هزار و 630 نفر اعلام شد، اما 2 روز بعد آن خبر را حذف کردند و وقتی سایت هک شد، آمار قربانیان حدود 7 هزار نفر مشخص شد. نرخ شتاب و رشد تحولات منطقه بسیار سریع است و دنیای امروز دنیای گردش اطلاعات است. مردم دنیا از همه چیز خبر دارند و شاید مسائل سیاسی منطقه یکی از مسائلی است که عربستان از آن نگران است.
_ با این اوصاف و اتفاقاتی که سال گذشته رخ داد، اکنون خرید و فروش فیش‌های حج عمره و تمتع به چه صورت است؟
* از دو سال پیش در سازمان حج وزیارت به این موضوع رسیدیم که نقل و انتقال فیش حج را باز گذاشتیم، منتها اعلام کردیم؛ نقل و انتقال فیش عمره باید در دفاتر کارگزاران زیارتی که از سازمان مجوز دارند، انجام شود. همین باعث شد که سال گذشته شرایط خوبی داشتیم و لزومی نداشت که اگر فردی در هر نقطه از ایران تمایل به انتقال فیش خود داشت، از راه‌های خلاف قانون این کار را صورت بدهد و به راحتی با مراجعه به یکی از دفاتری که اشاره کردم و از طریق سامانه، فیش خود را انتقال می داد.
* در ارتباط با حج تمتع اما قیدی گذاشتیم و آن این بود که نقل و انتقال در تمامی دفاتر زیارتی تمتع می‌تواند؛ انجام شود، ولی مشروط به اینکه فیش‌ها متعلق به افرادی باشد که همان سال و یا قبل از آن نوبت اعزام دارند، چرا که مساله شرعی بودن آن مطرح است و در آن سال مشخص می‌شود؛ واقعاً نیاز به فروش دارد یا نه. لازم است به این موضوع هم اشاره کنم که در موسم حج عتبات عمره شایعات و ادعاهایی مبنی بر اعزام زائران بصورت آزاد مطرح و به گوش می‌رسد و یا نقل و انتقال فیش آزاد که من در همین جا اعلام می‌کنم؛ همگی کذب محض بوده و هست.
_ قیمت واگذاری فیش چه مبلغی است؟
* قیمت‌ها معمولاً در موسم حج یک قیمتی براساس عرضه و تقاضای فیش های حج است. دو طرف توافق می‌کنند؛ قیمت متقنی را سازمان حج و زیارت اعلام نمی‌کند و کاملاً توافقی است.
_ در حال حاضر آیا امکان اعزام زائر ایرانی به حج وجود دارد؟
* امکان اعزام زائر ایرانی با گذرنامه ایرانی امکان ندارد، به این دلیل که عربستان کدی را به هر کشوری اختصاص می‌دهد که خاص گذرنامه اتباع آن کشور است به همین دلیل از دو سال پیش حتی دیپلمات، رایزن و سرکنسول ما از کشوری که مقیم بودند، نمی‌توانستند به حج بروند. صرفاً ایرانیان مقیم یک کشور که اقامت داشته باشند یا دو گذرنامه داشته باشند، از طریق شرکت‌هایی که دارای مجوز هستند، می‌توانند بروند، اما ما رسماً به آنها هم اعلام کرده‌ایم که هیچ گونه خدمات کنسولی در عربستان نداریم و اگر با اتفاق و مشکلی مواجه شوند؛ باید ملاحظات لازم را داشته باشند.
و سوال پایانی اینکه چقدر به اعزام زائران به حج عمره و تمتع در سال آینده امیدوار هستید؟
* بسیار امیدوار هستیم. اولاً ما به عنوان سازمان حج و زیارت و بعثه باید همه تلاشمان را برای اقامه حج به کار ببندیم. حج؛ مظهر توحید و بزرگترین همایش وحدت است، لذا ما باید همه تلاش خود را برقراری و برپایی آن به کار بندیم. شواهدی داریم که عربستانی‌ها از رفتار خودشان دچار سردرگمی شده‌اند. ولی امیدواریم شاهد تغییر رفتار آنها باشیم. عربستانی‌ها باید در جایی ثابت کنند که وظیفه میزبانی از زائران را دارند و اراده آنها در دو جا ثابت می‌شود؛ یکی اعلام حکم دو پلیس خاطی و دیگری تغییر رفتار تبعیض‌آمیز در بحث حج تمتع.
گفت‌وگو: مهتاب چابک