مخالفت ۸۰ درصدی با نحوه انتخاب مدیر موزه سعدآباد

"از سوابق اجرایی مدیر جدید سعدآباد می‌توان به معاون ستاد لشگر نجف اشرف، معاون ستاد پشتیبانی جنگ در استان زنجان، معاون فرمانداری زنجان، فرماندار شهریار، رباط کریم، اسلامشهر، شهر ری، هشتگرد و شهر دماوند اشاره کرد."

این، معرفی‌نامه‌ای است که سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور برای مدیر جدید مجموعه تاریخی-فرهنگی سعدآباد – به عنوان بزرگترین مجموعه موزه‌ای کشور – ارایه داده است. او روز یازدهم اسفندماه جاری با حکم رییس سازمان، جایگزین کسی شد که دارای مدرک کارشناسی ارشد باستان‌شناسی و دکترای موزه‌داری است. مدیر پیشین سعدآباد همچنین، سوابقی مانند عضو هیأت علمی و سرپرست مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی و عضویت در شورای راهبردی سایت‌های جهانی تخت جمشید، پاسارگاد و چغازنبیل را در کارنامه خود داشت. بنابراین، دور از انتظار نبود که انتصاب مدیر جدید سعدآباد با انتقادهایی از سوی موزه‌داران روبرو شود؛ انتقادهایی که سمت و سوی آن‌ها را می‌توان در جملات یکی از موزه‌داران سرشناس کشور سراغ گرفت: "آیا می‌شود یک موزه دار رییس یک بیمارستان شود؟ آیا می‌شود یک موزه دار را قاضی یک دادگاه کنند؟ آیا می‌شود یک موزه دار را رییس کلانتری کنند؟ چگونه است که هرکسی با هر مدرک و سابقه‌ای و از هر جایی می‌تواند بر مسند مدیریت موزه  بنشیند؟"

انتصاب افراد فاقد پیشینه در رشته موزه‌داری به مدیریت موزه‌ها امر بی‌سابقه‌ای نیست. در دهه گذشته، یک دانش‌آموخته میکروب‌شناسی به ریاست موزه ملی ایران منصوب شد و مدیر ستاد حوادث غیرمترقبه استان هرمزگان، مدیریت مجموعه تاریخی-فرهنگی نیاوران را برعهده گرفت. اما انتصاب تازه در شرایطی صورت می‌گیرد که یک خودآگاهی جمعی میان موزه‌داران کشور شکل گرفته و آنان را بیش از پیش به سوی تشکل‌گرایی، تخصص محوری و ابراز مطالبات صنفی سوق داده است.

اگرچه در ماههای اخیر قطع چند اصله درخت در بخشی از مجموعه سعدآباد خبرساز شد، اما به نظر می‌رسد که انتصاب مدیر تازه ربطی به این ماجرا ندارد؛ زیرا مدیر پیشین سعدآباد از هفته‌ها قبل‌تر استعفای خود را تقدیم کرده بود. یک روز پس از این رویداد، مراسم معارفه مدیر جدید مجموعه تاریخی-فرهنگی نیاوران نیز برگزار شد. او اگرچه از نیروهای قدیمی سازمان میراث فرهنگی است اما پیش از این در پست‌هایی مانند مدیرکل بازرسی و فرمانده یگان حفاظت میراث فرهنگی انجام وظیفه کرده است.

اختلاف در سازمان میراث فرهنگی

در روزهای گذشته تلاش شد تا نظر مسؤولان ارشد سازمان میراث فرهنگی درباره انتصاب تازه در مجموعه سعدآباد پرسیده شود اما در این راه توفیقی به دست نیامد. سیدمحمد بهشتی، رییس کمیته ملی شورای بین‌المللی موزه‌ها (ایکوم) و رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری؛ محمد حسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان؛ و محمدرضا کارگر، مدیرکل موزه‌ها؛ هیچ‌کدام حاضر به اظهار نظر در این‌باره نشدند. در این شرایط، شاید بتوان نتیجه گرفت که این هر سه مایل یا قادر به دفاع از انتصاب انجام شده نیستند؛ زیرا در صورت موافقت با این تصمیم، مانعی برای دفاع آشکار آنها وجود نداشت. با این حال، محمد حسن طالبیان در مراسم معارفه مدیر جدید سعدآباد، به او گوشزد کرد که "زحمتی عظیم و کاری سخت" پیش رو دارد.

هرچند که سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور دارای معاونت میراث فرهنگی است و در این معاونت اداره کل موزه‌ها، مسؤولیت اداره موزه‌های تحت پوشش سازمان را برعهده دارد، اما انتصاب رؤسای موزه‌ها دارای فرایند نسبتا پیچیده‌ای است که طی آن، رؤسای موزه‌ها به فراخور موقعیت و اهمیتشان توسط مدیران کل استانی، اداره کل موز‌ه‌ها و معاون میراث فرهنگی برگزیده می‌شوند. در این میان، انتصاب رؤسای موزه‌های بزرگ مانند موزه ملی ایران، مجموعه تاریخی-فرهنگی سعدآباد و مجموعه تاریخی-فرهنگی نیاوران توسط رییس سازمان صورت می‌گیرد. در این شرایط، اگر هماهنگی و اتفاق نظری میان رییس سازمان و معاون میراث فرهنگی او وجود نداشته باشد، انتصاب و فعالیت رؤسای این موزه‌ها بدون چالش نخواهد بود.

با توجه به این‌که معاون میراث فرهنگی سازمان از مدیران قدیمی سازمان است و با در نظر گرفتن سایر انتخاب‌های او، بعید به نظر می‌رسد که در خصوص انتصاب مدیر جدید مجموعه سعدآباد طرف مشورت قرار گرفته باشد. البته، نه در مورد اخیر، بلکه در موارد دیگر نیز اختلافاتی میان رییس سازمان با مدیران و کارشناسان معاونت میراث فرهنگی بروز کرده است. نمونه این اختلافات را می‌توان در اظهارات تند و کنایه‌آمیز دو هفته پیش رییس سازمان سراغ گرفت. در حالی که معاون میراث فرهنگی و شمار زیادی از کارشناسان این حوزه خواستار حذف تبصره 36 برنامه ششم توسعه کشور (واگذاری بناهای تاریخی غیرنفیس در اختیار سازمان به شهرداریها) شده بودند، مسعود سلطانی‌فر در واکنش به آنها با عباراتی بی‌سابقه گفت: "مَثَل بعضی از دیدگاه‌هایی که دوستان، به ظاهر دلسوزانه و [از روی] عوام‌فریبی [مطرح] می‌کنند، این است: نه خود خورد، نه کَس دهد، گَنده کند..."  در نمونه‌ای دیگر، آقای سلطانی‌فر، غایب بزرگ همایش "میراث فرهنگی و توسعه پایدار" بود که با تلاش دو ساله پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در روزهای 27 و 28 بهمن ماه برگزار شد و وزیر راه و شهرسازی و معاونان این وزارتخانه حضوری چشمگیر در آن داشتند. 

مخالفان 80 درصد، موافقان کمتر از 3 درصد

در حالی که مدیران سازمان میراث فرهنگی حاضر به اظهار نظر درباره انتصاب مدیر تازه مجموعه سعدآباد نیستند، از طریق شبکه تلگرام، یک نظرسنجی از موزه‌داران سراسر کشور انجام گرفت که 106 موزه‌دار از 33 موزه کشور به همراه شماری از کارشناسان موزه داری استانها در آن شرکت کردند.* در این نظرسنجی سوابقی که سازمان میراث فرهنگی برای  مدیر جدید مجموعه سعدآباد اعلام کرده است، در اختیار شرکت کنندگان قرار گرفت و از آنان پرسیده شد که با توجه به این سوابق، نظرشان درباره این انتصاب چیست؟ (موافقم، مخالفم ، نظری ندارم) جمع‌بندی پاسخ‌ها نشان می‌دهد که 80.2 درصد پاسخگویان با این انتصاب مخالفت کرده‌اند، 17 درصد نظری نداشته‌اند و تنها 2.8 درصد موافق بوده‌اند. نکته جالب این‌که اغلب موزه‌داران عضو مجموعه سعدآباد حاضر به پاسخگویی نشدند یا گزینه "نظری ندارم" را انتخاب کردند. از میان پاسخگویان سعدآباد، هیچ کس با انتصاب تازه مخالفت نکرد و یک نفر نیز موافق بود.

عده‌ای از موزه‌داران، علاوه بر انتخاب یکی از گزینه‌ها، نظرات کوتاهی را ابراز داشتند که گزیده آنها بدین شرح است:­

-  با توجه به سوابق اجرایی ایشان [مدیر تازه سعدآباد] شاید بتوان گفت فردی توانمند هستند و باید به ایشان فرصت کار داد و همکاری نمود.

-   از خواندن مطلب ارسالی [سوابق مدیر تازه] حیرت کردم. تقویت و ارتقای یک مجموعه فرهنگی جز با مدیریت کارآزموده آگاه و متخصص فرهنگی مقدور نخواهد بود.

-   به طور کلی مخالفم، اما مدیریت یک علم است. شاید یک نفر تجربه امور فرهنگی را نداشته باشد، ولی مدیریت را بداند و نسبت به انجامش مسلط باشد، در این صورت می‌تواند با داشتن مشاوران خوب در زمینه فرهنگی در پیشبرد امور موفق باشد.

-  میراث ما احتیاج به مدیر فرهنگی دارد نه مدیر سیاسی

-  آن آدم چطور به خودش اجازه میدهد پستی را که در آن تجربه ندارد، قبول کند؟

- همان طور که یک موزه دار با روحیه لطیف و حساس نمی‌تواند فرمانده جنگ باشد، فرمانده جنگ نیز نمی‌تواند موزه‌دار باشد؛ مگر اینکه از یک خانواده هنرى باشد و حداقل با هنر و هنرمندان آشنا باشد.

- باید به هر مدیری فرصت داد تا عملکردش را ببینیم. ممکن است این مدیر در کادر میراث فرهنگی نبوده باشد اما بیشتر از مدیرانی که در این حوزه فعالیت داشته‌اند، بدرخشد و مشورت بیشتری از همکاران سعدآباد بگیرد. 

- اگر سوابق ایشان همین و شبیه اینهاست، حتما در پستهای دیگری فضا برای خدمت و تاثیر بیشتر وجود دارد. چندین سال و بلکه بیش از ۲۰ سال است که سازمان میراث فرهنگی را تبدیل به یک سازمان سیاسی نموده‌اند.

- متاسفانه سعدآباد در ۱۰ سال گذشته بسیار مظلوم واقع شده. دلمان خوش بود در این دوره سامانی بگیرد. متاسفانه نشد که نشد.

شاخص‌های انتخاب مدیر موزه

سعدآباد با دارا بودن 18 موزه و کاخ-موزه با آثار تاریخی و هنری پرشمار، بزرگترین مجموعه‌ موزه‌ای کشور به شمار می‌رود. آنچه فراتر از انتخاب یک فرد سیاسی به عنوان مدیر این مجموعه حایز اهمیت است، ضوابط یا به بیان بهتر فقدان ضوابطی است که چنین انتخاب‌هایی را ممکن می‌سازد. پرسش اساسی این است که آیا انتخاب مدیر یک موزه مانند انتخاب مدیر یک بیمارستان، یا رییس یک دانشگاه یا فرمانده یک پاسگاه انتظامی باید تابع ضوابط مشخص و از پیش تعیین ‌شده‌ باشد؟ و اگر چنین است، آیا چنین ضوابطی وجود دارد؟ "محمدرضا جواهری"، عضو هیأت مدیره و مدیرعامل پیشین موسسه فرهنگی موزه‌های بنیاد مستضعفان پاسخ می‌دهد: "در برخی جاها یک سلسله دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌هایی وجود دارد اما معمولا مد نظر قرار نمی‌گیرند و البته لازم است که به روز شوند." او ترکیبی از شاخص‌ها را در تعیین مدیران موزه‌ها مؤثر می‌داند و بر این باور است که علاوه بر تخصص، عشق و علاقه به کار موزه‌داری نیز در این زمینه بسیار نقش دارد: "چه بسا افراد متخصصی که علاقه‌ای به کار ندارند و چه بسا افرادی که تخصص بالایی ندارند، اما عشق و علاقه‌شان به کار، این کمبود را جبران می‌کند."

جواهری این نکته را نیز یادآور می‌شود که موفقیت مدیران موزه‌ها فقط منوط به دارا بودن شاخص‌ها نیست و مسایل پیچیده دیگری نیز در آن نقش دارد. به گفته او "ممکن است یک مدیر همه شاخص‌ها را داشته باشد اما به این دلیل که کارکنان خوبی در اختیارش نیست و نمی‌تواند بر آنها اعمال مدیریت کند یا اساسا اختیارات کافی ندارد، در کار خود موفق نشود."

عضو هیأت مدیره موسسه فرهنگی موزه‌های بنیاد مستضعفان به شیوه انتخاب مدیر در موزه‌های پیشرو جهان اشاره می‌کند و می‌گوید: "این گونه موزه‌ها دارای یک هیأت امنا هستند که اعضای آن افرادی را برای ریاست موزه نامزد می‌کنند و از همگی می‌خواهند که رزومه و برنامه کاری خود را برای یک دوره مشخص ارایه دهند. آنگاه رزومه و برنامه نامزدها را بررسی و بر اساس آن یک نفر را به عنوان رییس انتخاب می‌کنند." او از موزه "ویکتوریا و آلبرت" لندن به عنوان موزه‌ای یاد می‌کند که دقیقا به همین شیوه اداره می‌شود.

مدیریت هیأت امنایی، شیوه مطلوب اداره موزه‌ها

در این میان، سید احمد محیط طباطبایی، قائم مقام کمیته ملی شورای بین‌المللی موزه‌ها (ایکوم) بر این باور است که موزه‌های بزرگ کشور باید به شکل هیأت امنایی اداره شوند. او می‌گوید: برنامه ریزان کشور در برنامه چهارم توسعه مقرر داشتند که موزه‌های معتبر و مجموعه‌های تاریخی – فرهنگی بزرگ کشور مانند موزه ملی ایران، مجموعه تاریخی-فرهنگی گلستان، مجموعه تاریخی – فرهنگی سعدآباد، تخت جمشید و از این قبیل به صورت هیأت امنایی اداره شوند." به گفته او "ترکیب هیأت امناهای یادشده به گونه‌ای بود که نصف به علاوه یک اعضای آنها را اشخاص حقیقی از میان صاحب نظران و کارشناسان خبره مرتبط با موضوع تشکیل می‌دادند و بقیه اعضا از اشخاص حقوقی (مدیران مرتبط) بودند. بدین ترتیب این امکان فراهم می‌شد که هیأت امنای موزه‌های بزرگ و مجموعه‌های تاریخی-فرهنگی با تغییرات سیاسی یا مدیریتی دچار بی‌ثباتی نشوند و بتوانند برنامه‌های بلندمدت خود را دنبال کنند. اما متأسفانه این هیأت امناها تا به امروز تشکیل نشده‌اند."

قائم مقام ایکوم می‌افزاید: "اگر موزه‌ها دارای هیأت امنا باشند، برنامه‌های مختلف آنها – ولو این که با انتقادهایی روبرو شود – به سبب تصمیم گیری افرادی که از نظر فرهنگی حجیت دارند، مشروعیت پیدا می‌کند."

گذشت زمان نشان خواهد داد که آیا مدیران تازه دو مجموعه سعدآباد و نیاوران – به رغم نداشتن سابقه در حوزه موزه‌داری – در کار خود موفق هستند یا نه؟ آنچه مشخص است رزومه آنان نمی‌توانسته دلیل انتخابشان باشد.در این صورت، آیا برنامه‌ای از سوی آنان ارایه شده که نظر مدیران سازمان میراث فرهنگی را به خود جلب کرده است؟ آیا این برنامه به زودی و با قید جزئیات اعلام خواهد شد؟

پی‌نوشت:

* موزه‌هایی که موزه‌داران آنها در نظرسنجی شرکت داشته‌اند، عبارت‌اند از: موزه ملی ایران، مجموعه موزه‌های آستان قدس رضوی، مجموعه موزه‌های بنیاد مستضعفان و جانبازان، موزه ملی ملک، موزه آبگینه و سفالینه های ایران، موزه آستان حضرت معصومه(س)، مجموعه تاریخی-فرهنگی نیاوران، مجموعه تاریخی – فرهنگی گلستان، مجموعه تاریخی- فرهنگی سعدآباد، موزه سینما، موزه ملی علوم پزشکی، موزه هنرهای معاصر، موزه علوم و زمین مشهد، خانه-موزه صبا، باغ – موزه قصر، موزه موسیقی، موزه منطقه‌ای زاهدان، موزه عکسخانه شهر، موزه مراغه، موزه بانک ملی، موزه رسام عرب‌زاده، خانه-موزه دکتر حسابی، موزه خودرو، موزه دارالفنون، موزه گرافیک ایران، موزه مردم شناسی میمه، خانه-موزه عزت‌الله انتظامی، خانه-موزه شهید بهشتی، موزه عروسک کاشان، موزه رهگشای کاشان، موزه تاریخ فرهنگ کودکی، موزه دکتر سندوزی و مرکز علوم و ستاره‌شناسی تهران.

گزارش از: حمیدرضا حسینی