خروج دام از جنگل یکی از راهکارهای اصلی نجات هیرکانی است/هیچ جای جهان برای تامین غذای دام‌، آنها را به عمق جنگل‌‌های انبوه نمی‌برند

به گزارش خبرنگار ایلنا، «دام‌ها سالانه ۷۰۰ میلیون اصله نهال را در جنگل‌های هیرکانی می‌خورند.» این جمله‌ای است که عباسعلی نوبخت، رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری در ماه‌های اخیر به مناسبت‌های مختلف بیان کرده است تا آسیب‌های ناشی از تداوم دامداری در جنگل‌های شمال را به مسئولان اجرایی کشور یادآوری کند. او شهریورماه امسال در حاشیه یکی از بازدیدهایی که خبرنگاران حوزه محیط‌زیست در سفر دو روزه خود به استان مازندران از عرصه‌های جنگلی هیرکانی داشتند، به شوخی گفت که «حتی اگر دامداران برای دام‌های خود کلاس‌های آموزش ضمن خدمت برگزار کنند تا این دام‌ها روزی بیشتر از یک نهال نخورند، بازهم سالانه ۷۰۰ میلیون اصله نهال در جنگل‌های شمال توسط دام‌های اهلی خورده می‌شود.» 

او در توضیح بیشتر در این زمینه تاکید کرد که «برآوردهای ما نشان می‌دهد که حدود ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار واحد دامی در جنگل‌های هیرکانی وجود دارد که ۲۷۰ روز از هر سال را در عرصه‌های جنگلی به چرا می‌پردازند. در چنین شرایطی، اگر هر دام روزانه فقط یک نهال بخورد که البته بسیاری از دام‌ها بیش از روزی یک نهال می‌خورند، در طول هر سال حداقل ۷۰۰ میلیون اصله نهال در جنگل‌های شمال توسط دام‌های اهلی از بین می‌رود. این در حالی است که سازمان منابع طبیعی برای تولید یک میلیارد نهال به چهار سال زمان نیاز دارد و این نشان می‌دهد که سرعت دام‌ها در تخریب جنگل‌ها از سرعت ما در تولید نهال برای اجرای طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت در ایران، بسیار بیشتر است.» 

پشت این لحن شوخ‌طبعانه نوبخت در سفری که اخیرا همراه با خبرنگاران حوزه محیط‌زیست داشت، در واقع نوعی اعلام هشدار جدی درباره مساله‌ای بود که قرن‌هاست در جنگل‌های هیرکانی رواج دارد، اما گسترش آن در طول سال‌های اخیر در کنار دیگر فشارهای ناشی از عوامل انسانی که بر اکوسیستم عرصه‌های جنگلی شمال وارد می‌شود، باعث افزایش سرعت تخریب این جنگل‌ها شده است؛ به نحوی که با رشد جمعیت کشور و بیشتر شدن نیاز ایرانیان به تولید گوشت در دهه‌های اخیر، دامداری در طبیعت همراه با دامپروری صنعتی در نقاط مختلف کشور گسترش پیدا کرده و جنگل‌های هیرکانی شمال کشور نیز از جمله قربانیان اصلی رواج دامداری در عرصه‌های طبیعی بوده است؛ بخصوص در چند دهه گذشته، گله‌داران شمال بسیار بیشتر از توان اکولوژیک هیرکانی، دام‌های خود را برای چرا به عمق عرصه‌های جنگلی برده‌اند. 

در طول دهه‎های اخیر نه‌تنها تعداد واحدهای دامی که در دل جنگل‌های انبوه شمال کشور چرا می‌کنند بیشتر شده است، بلکه تعداد روزهای حضور دام‌ها در عمق عرصه‌های جنگلی نیز افزایش یافته و همه این موارد به رشد سرعت تخریب جنگل‌های شمال دامن زده است. ضمن این که خورده شدن نهال‌های جوان توسط دام‌ها به مانعی مهم بر سر راه احیای طبیعی این جنگل‌ها تبدیل شده است. این در حالی است که در سال‌های اخیر دلسوزان عرصه منابع طبیعی کشور، بارها نسبت به آسیب‌های شدید دامداری در جنگل هشدار داده و تاکید داشته‌اند که دولت باید هرچه زودتر با ایجاد معیشت‌های جایگزین یا فراهم کردن تسهیلات به‌منظور احداث واحدهای دامداری صنعتی، به محدود کردن دامپروری در طبیعت بپردازد و به‌ویژه هرگونه دامداری در جنگل‌های هیرکانی را با توجه به شکننده شدن اکوسیستم این جنگل‌ها متوقف کند. 

نیاز به تخصیص اعتبارات کلان دولتی برای خرید پروانه‌های مرتع‌داری از گله‌داران شمال 

«سید علی علوی»، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری شرق مازندران (ساری) نیز در گفت‌وگو با ایلنا ضمن تایید این نکته که دامداری در جنگل‌های هیرکانی و بخصوص ورود دام مازاد به این جنگل‌ها در طول سال‌های اخیر، آسیب شدیدی را به عرصه‌های جنگلی شمال کشور وارد کرده و مانع احیای این جنگل‌ها به صورت طبیعی شده است، از متوقف شدن اجرای طرح خروج دام از جنگل در حدود یک دهه گذشته انتقاد کرد و گفت: با وجود این که در دهه‌ ۷۰، سازمان منابع طبیعی طرح جامع ساماندهی خروج دام از جنگل‌های هیرکانی را به دولت ارائه داد و این طرح نیز از اواخر دهه ۷۰ تا اواخر دهه ۸۰ اجرا شد، اما بیش از ده سال است که بودجه لازم برای تداوم اجرای طرح خروج دام اختصاص داده نشده و اجرای این طرح متوقف شده است. 

وی افزود: شرایط معیشتی دشوار کشور و البته سود نسبتا خوبی که گله‌داران می‌توانند از راه دامپروری در جنگل‌ها به دست بیاورند، باعث شده است که در سال‌های اخیر تعداد زیادی از افراد به چراندن دام‌های خود در عرصه‌های جنگلی روی بیاورند. البته در حال حاضر در آن‌دسته از عرصه‌های جنگلی که طرح‌های جنگلداری ادارات منابع طبیعی اجرا می‌شود، همکاران ما از ورود دام به جنگل جلوگیری می‌کنند، ولی متاسفانه هنوز برای اغلب عرصه‌های جنگلی شمال، طرح جنگلداری تدوین نشده است و هیچ‌گونه حصارکشی وجود ندارد و با توجه به کمبود نیروی انسانی یگان حفاظت منابع طبیعی، گله‌داران در چنین عرصه‌هایی می‌توانند به‌راحتی دام‌های خود را به صورت مازاد بر پروانه‌های صادره، وارد جنگل‌ها کنند. 

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری شرق مازندران ادامه داد: گرانی علوفه یکی از مهمترین عواملی است که باعث رواج بیشتر دامداری در جنگل‌های هیرکانی شده و با توجه به قیمت‌های کنونی، عملا تهیه علوفه آزاد برای گله‌داران توجیه اقتصادی ندارد. بنابراین دولت یا باید علوفه را با قیمت مناسب در اختیار گله‌داران بگذارد و تسهیلات لازم برای احداث واحدهای دامپروری صنعتی را به آنها بدهد، یا همچنان به دامدران اجازه دهد که گله‌های خود را در جنگل‌ها رها کنند. البته در چند سال گذشته، تعدادی از پروانه‌های مرتع‌داری از دامداران عرصه‌های جنگلی شرق مازندران خریداری شده و گله‌ها از این عرصه‌ها خارج شده‌اند، اما هنوز بسیاری از عرصه‌های جنگلی تعیین تکلیف نشده‌اند و همچنان دامداران زیادی با استفاده از پروانه‌هایی که از گذشته برایشان صادر شده است، به چراندن گله‌های خود در دل جنگل‌ها می‌پردازند. 

وی در ادامه تاکید کرد: یکی از مهمترین راه‌های تعیین تکلیف عرصه‌های باقیمانده، خرید پروانه‌های مرتع‌داری موجود در جنگل‌ها از دامداران است که برای این منظور، دولت باید اعتبارات کلانی را تخصیص بدهد. البته هرچقدر بودجه لازم برای انجام این کار زودتر اختصاص پیدا کند، بهتر است، زیرا سال به سال هم قیمت زمین بالاتر می‌رود و هم نرخ دام افزایش پیدا می‌کند و طبیعتا اعتبارات مورد نیاز برای اجرای مجدد طرح خروج دام از جنگل‌ها نیز بیشتر می‌شود. خروج دام از عرصه‌های جنگلی یکی از راهکارهای اصلی نجات هیرکانی است، زیرا افزایش حضور دام‌های اهلی در جنگل‌های شمال باعث شده است که این عرصه‌های جنگلی نتوانند با روش‌های طبیعی احیا شوند و خود را از فشارهای وارده ناشی از ویلاسازی یا اجرای پروژه‌های عمرانی در جنگل‌ها خارج کنند. 

در هیچ کجای جهان به جز ایران، دام اهلی در دل جنگل تعلیف نمی‌کند 

«مهرداد خزایی»، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری غرب مازندران (نوشهر) نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا، تداوم دامداری در عرصه‌های جنگلی شمال کشور را یکی از چالش‌های مهم جنگل‌های هیرکانی برشمرد که باید هرچه زودتر با تخصیص اعتبارات لازم توسط دولت رفع شود. او در توضیح بیشتر در این زمینه گفت: در هیچ کجای جهان به جز کشور ما، دام اهلی در دل جنگل تعلیف نمی‌کند و گله‌داران برای تامین غذای دام‌های خود، آنها را به عمق جنگل‌‌های انبوه نمی‌برند. این در حالی است که اساسا در داخل جنگل‌ها علف زیادی یافت نمی‌شود که دام‌ها بتوانند آنها را بخورند و همان مقدار اندک علف موجود در زیرآشکوب عرصه‌های جنگلی نیز سهم حیات وحش است که دام‌های اهلی آن را می‌بلعند. 

این مقام مسئول ادامه داد: دامداری از گذشته‌های دور در جنگل‌های شمال رواج داشته است و متاسفانه در دوران مدرن، هنوز نتوانسته‌ایم این مساله را ساماندهی کنیم. در این میان با توجه به کمبود علوفه در عرصه‌های جنگلی، دام‌هایی که وارد این عرصه‌ها می‌شوند، معمولا به‌جای علف‌، نهال‌های جوانی را می‌خورند که می‌توانند نقش مهمی در احیای جنگل‌ها داشته باشند. همچنین خود دامداران نیز برای گرم کردن غذا یا پخت‌وپز خوراک در ایام طولانی که در عرصه‌های جنگلی حضور دارند، ناچارند از درختان شکسته و افتاده استفاده کنند، این در حالی است که این درختان، بخشی از اکوسیستم جنگل‌ها محسوب می‌شوند که حیات بسیاری از جانداران به آنها وابسته است و نباید بدون تشخیص کارشناسی از طبیعت خارج شوند. 

وی افزود: آسیب مهم دیگری که دامداری به عرصه‌های جنگلی شمال وارد کرده، این است که گله‌داران برای احداث آغل‌های متعدد، درختان جنگلی زیادی را در طول سالیان سال قطع کرده‌اند و همین مساله باعث شده است که در حال حاضر شاهد وجود حفره‌های زیادی در دل جنگل‌های هیرکانی باشیم؛ به نحوی که مشاهده می‌کنیم در هر عرصه‌ای که یک آغل احداث شده، درختان حدود یک تا دو هکتار اطراف آن قطع شده‌اند. همچنین تردد دام مازاد در عرصه‌های جنگلی باعث تخریب زمین و افزایش نرخ فرسایش خاک در جنگل‌ها می‌شود که این مساله نیز مانع دیگری را برای سبز شدن نهال‌های جوان در عرصه‌های جنگلی ایجاد می‌کند. 

نیاز به تدوین برنامه مدون برای خروج دام از جنگل و تکمیل طرح‌های مدیریت پایدار 

خزایی با تاکید بر این که در طول سال‌های اخیر، طرح‌های مختلفی برای خروج دام از جنگل‌ها اجرا شده که اغلب آنها ثمرات لازم را نداشته است، عنوان کرد: دولت در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ تعدادی از پروانه‌های مرتع‌داری و سامانه‌های عرفی را از گله‌داران شمال کشور خرید، اما از میانه دهه ۸۰ که شاهد افزایش تصاعدی قیمت زمین در شمال کشور بودیم، دامداران دیگر حاضر نبودند که سامانه‌های عرفی خود را به دولت بفروشند. در چنین شرایطی، دولت نیز که پیش از این زمین‌هایی را با قیمت اندک برای احداث واحدهای دامداری صنعتی به گله‌داران واگذار می‌کرد، از انجام این کار دست کشید و عملا از دهه ۹۰ به این سو، اجرای طرح خروج دام از جنگل متوقف شد. 

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری غرب مازندران ادامه داد: برای خروج دام از جنگل‌های شمال، علاوه بر این که باید اعتبارات زیادی توسط دولت اختصاص پیدا کند، نیاز به برنامه‌ریزی مدونی داریم. در حال حاضر انجام مطالعات لازم برای تدوین این برنامه توسط دانشگاه تهران آغاز شده و قرار است با دخیل کردن جوامع محلی در حفاظت از جنگل‌های شمال کشور، رفته‌رفته برخی دامداران را برای کمک به اجرای طرح‌های حفاظتی جلب کنیم و طوری برای آنها منافع مادی ایجاد کنیم که خودشان حاضر باشند دامداری در جنگل را کنار بگذارند و به حفاظت از جنگل‌ها بپردازند. البته برای این منظور باید تدوین طرح‌های مدیریت پایدار در تمام حوضه‌های آبخیز جنگل‌های هیرکانی به پایان برسد که انجام این اقدام حداقل به پنج سال زمان نیاز دارد. 

وی در پایان تصریح کرد: در عرصه‌های محدودی که در طول دهه‌های گذشته طرح خروج دام از جنگل با موفقیت اجرا شده است، شاهد بهبود محسوس وضعیت عرصه و رشد زیاد نهال‌های جوان بوده‌ایم و مطمئنا اگر بتوانیم این کار را در تمام عرصه‌های جنگلی هیرکانی انجام دهیم، یکی از عوامل مهم تشدید سرعت تخریب جنگل‌های شمال را از بین خواهیم برد و می‌توانیم امیدوار باشیم که در آینده، مساحت جنگل‌های هیرکانی حداقل از حدود ۲ میلیون هکتار کنونی کمتر نشود. البته برای این کار، حتما به اعتبارات بالایی نیاز است که باید توسط دولت محترم در بودجه‌های سنواتی پیش‌بینی شود و به سازمان منابع طبیعی تخصیص یابد.