متاورس و تاثیر آن در زندگی کودکان

دنیای دیجیتال هر لحظه در حال گسترش است. این دنیا از جمله شامل فناوری اطلاعات و ارتباطات، محتواها، خدمات و برنامه های دیجیتال، واقعیت مجازی، هوش مصنوعی، رباتیک، سیستم های خودگردان، الگوریتم ها و فناوری های بایومتریک است. دنیای دیجیتال بیش از پیش در ابعاد مختلف زندگی کودکان ایفای نقش می کند. تکنولوژی های جدید روز به روز در حال دگرگون کردن سبک زندگی کودکان هستند. این دستاورد بشری، فرصت های جدیدی را برای تحقق حقوق کودکان به وجود آورده است. با این حال نباید از خطرات دنیای دیجیتال در نقض و یا سوء استفاده از حقوق کودکان غافل بود. تکنولوژی بیشتر از آن که ذاتاً فناورانه باشد ماهیتی اخلاقی و فرهنگی و انسانی دارد و تکنولوژی به خودی خود مخرب نیست و نحوه استفاده از آن بسیار مهم است.

سوالی که ذهن خیلی از افراد را به خود مشغول کرده این است که أصلا متاورس چیست؟ ما در عصری هستیم که سرعت پیشرفت تکنولوژی و فناوری های دیجیتال بسیار بالاست. هر چقدر زمان می گذرد و جلوتر می‌رویم فناوری های دیجیتال بیشتر خودنمایی می کند و جنبه های زندگی بشری را تحت تاثیر قرار می‌دهند. چالمرز فیلسوف معروف قرن بیست و یک میلادی در کتاب جدید خود (کتاب واقعیت) می گوید:  متاورس به اندازه دنیایی که می‌شناسیم واقعی است.

تعاملات دیجیتالی به یک عنصر جدایی ناپذیر زندگی ما تبدیل شده و تکنولوژی های جدید روز به روز در حال دگرگون ساختن سبک زندگی گذشته و خلق مفاهیم جدید هستند. در این بین همه روزه اسم پروژه ها و ایده های دیجیتالی جدیدی را می‌شنویم که هر کدام برای خودشان هدفی معین مشخص کرده و درصدد جلب توجه عمومی هستند. یکی از این پروژه های جدید و نوظهور که توجهات زیادی را هم به خودش جلب کرده، پروژه متاورس هست. متاورس یک پروژه واقعیت مجازی جهت پیوند جهان فیزیکی ما با زندگی دیجیتال، دنیای آواتارها و نسل بعدی اینترنت هست. نوعی واقعیت مجازی دیجیتال جایگزین که کاربران در آن زندگی، کار، تحصیل و معاشرت می کنند و همیشه آنلاین هستند. آیا تا کنون به تاثیر متاورس بر زندگی کودکان فکر کرده‌ایم؟ این پدیده تکنولوژیک می‌تواند انقلابی در تربیت اجتماعی و رشد کودکان به وجود آورد. استفاده درست از متاورس می‌تواند راه‌حل مشکلات زیادی باشد و از طرفی کاربری نادرست آن می‌تواند مشکلات بسیار بزرگی ایجاد کند.

آیا می دانید متاورس چیست ؟

 متاورس (Metaverse)  یک واژه‌ مرکب متشکل از meta به معنی فراتر و universe به معنی جهان هست و از همین رو می توانیم این کلمه را فراتر از جهان ترجمه کنیم. این اصطلاح نخستین بار در کتاب علمی‌تخیلی سقوط برفی (Snow Crash)  با نویسندگی نیل استفنسون آمریکایی در سال ۱۹۹۲ میلادی به کار برده شد. استفنسون از واژه متاورس برای توصیف  واقعیت مجازی استفاده می کرد که در آن قهرمان داستان در قالب آواتار خودش با بقیه معاشرت می‌ کند، خرید می‌کند و حتی دشمنان دنیای واقعی خودش را شکست می‌دهد.

البته باید گفت که مفاهیم واقعیت مجازی و دنیایی شبیه متاورس پیش از کتاب سقوط برفی، در سال 1984 میلادی و با رمان نورومنسر (Neuromancer)  نوشته ویلیام گیبسون مطرح شده بود. متاورس فقط یک نوع تجربه نیست. بلکه طیف متنوعی از تجربیات دیجیتالی همه‌جانبه است که در آینده در دسترس کاربران قرار می‌گیرد و به آن‌ها اجازه می‌دهد تا در انواع فعالیت‌ها در فضاهای کاملاً دیجیتالی شرکت کنند. این می‌تواند شرکت در یک بازی چندنفره واقعیت مجازی بزرگ باشد که از طریق هدست  VR  قابل دسترس است یا ترکیبی از دنیای واقعی و دیجیتال با استفاده از عینک دیجیتال یا گوشی‌های هوشمند. بنابراین، متاورس فقط یک فضای دیجیتال نیست، بلکه فضاها و تجربیات دیجیتالی است که توسط شرکت‌ها برای ارائه تجربیات مجازی واقع‌گرایانه‌تر و فراگیرتر ساخته می‌شود.

در سال‌های اخیر آهنگ سریع پیشرفت تکنولوژی و فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات همه‌ جوانب زندگی بشری را تحت تأثیر قرار داده است و زندگی کودکان و حقوق آنان نیز متأثر از این پیشرفت‌ها چنان دچار دگرگونی شده و سرگرمی‌های دیجیتال نقش مهمی در آن یافته است ما اکنون در عصری زندگی می‌کنیم که فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و کاربرد آنها در تمام ابعاد زندگی، جامعه‌ی بشری را با تغییراتی بی‌سابقه مواجه کرده است. تا جایی که فعالیت‌های روزمره، وظایف شغلی، آموزش و پرورش کودکان و... چنان دگرگون شده‌اند که بدون شک بشر آن را در هیچ برهه‌ای از زمان تجربه نکرده است و این تغییرات آن‌قدر با زندگی او عجین شده‌اند که انتظار تغییر آن هم دور از ذهن می‌نماید.

مفهوم متاورس برای کودکان نیز، به معنای فرصت های بی پایان برای معاشرت، یادگیری مهارت های جدید و کشف علایق آنهاست. به عنوان مثال، Minecraft (بازی ماین کرفت از پرطرفدارترین، محبوبترین و سرگرم کننده ترین بازی های فکری محصول استودیوی بازیسازی موجانگ (Mojang) است که نسخه های مختلف آن برای سیستم عامل های کامپیوتر و موبایل توسط همین استودیو منتشر شده است.) در حال حاضر در محیط های آموزشی استفاده می شود تا کودکان را در معرض فرهنگ های مختلف از طریق متاورس قرار دهند.

کودکان می‌توانند از متاورس بهره ببرند، چه در حال بازی‌ های آنلاین با دوستان خود باشند و چه در کلاس‌های مجازی از طریق پلتفرم‌های آموزشی شرکت کنند. با این حال، برخی از معایب بالقوه این فناوری جدید مانند آزار و اذیت سایبری و قرار گرفتن در معرض محتوای نامناسب نیز وجود دارد. کودکان به عنوان یکی از مهمترین و در عین حال آسیب پذیرترین اقشار جامعه همواره به نحو جدی در معرض انواع بزه دیدگی و صدمات جبران ناپذیر جسمی، روانی، اجتماعی و... قرار داشته‌اند و به لحاظ شرایط ویژه و کاربرد وسیع فناوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات در عصر حاضر، بیش از هر زمان دیگر در معرض خطر قرار گرفته‌اند. این امر، تایید و تاکید نظام‌های حقوقی و اجتماعی مختلف، اعم از داخلی و بین المللی بر اصل لزوم حمایت ویژه از کودکان است. با توجه به ناشناخته بودن ابعاد متاورس تا به امروز در نهایت، این موضوع بر عهده والدین و مربیان خواهد بود که با بالا بردن سطح اطلاعات خودشان در زمینه استفاده از فناوری های دیجیتال؛ به کودکان کمک کنند تا به روشی ایمن و سازنده از متاورس استفاده کنند و تاثیر متاورس بر زندگی کودکان خود را به صورت مثبت و کارآمد درآورند.

آیا می دانید در دنیای دیجیتال چه خطراتی کودکان را تهدید می‌کند؟

حضور پررنگ کودکان در جهان گسترده‌ی فناوری و تکنولوژی و دسترسی به جریان عظیم اطلاعات و ارتباطات دارای کارکردهای مثبت و منفی بسیاری است. بخشی از تهدیدها و خطرات احتمالی است که کودکان در این فضا با آن مواجه هستند عبارت است از:

۱-نقض حریم خصوصی

کودکان در اینترنت بخش قابل توجهی از اطلاعات شخصی خود را در محیط‌هایی چون اتاق‌های گفت‌وگو در شبکه‌های اجتماعی، سایت‌های بازی آنلاین و موارد مشابه افشا می‌کنند که جمع آوری غیرقانونی آن‌ها تهدیدی جدی برای حریم خصوصی آنها به شمار می‌آید و می‌تواند زمینه‌ساز سرقت اطلاعات و پیامدهای منفی آن باشد. چرا که هرگز مشخص نیست این اطلاعات به دست چه کسانی می‌افتد و چگونه مورد استفاده قرار می‌گیرد. حتی چنین وضعیتی می‌تواند کودکان را در معرض استفاده‌های تجاری از اطلاعات آن‌ها با هدف‌گیری تبلیغاتی قرار دهد.

۲-وابستگی به بازی‌های آنلاین و دنیای مجازی

بازی‌های کامپیوتری و آنلاین سوغات تکنولوژی هستند که کودکان در سراسر جهان بخشی از اوقات خود را به درگیر شدن با آنها می‌گذرانند. اغلب این بازی‌ها دارای صحنه‌های خشن و مهیج هستند و تداوم بازی با آنها کودک و نوجوان را به خود وابسته می‌کنند. با آماری که از کودکان و نوجوانان به دست آمده درصد قابل توجهی از آنان به نوعی اعتیاد یعنی اعتیاد به بازی‌های کامپیوتری دچار شده‌اند.  این سرگرمی‌های آنلاین با استفاده از تصاویر پرتحرک و صداهای مهیج، دنیایی از هیجان و خشونت را مهیا می‌کنند و استرس ناشی از آنها منجر به شکل‌گیری رفتارهای پرخاشگرانه در کودکان و نوجوانان خواهد شد.کودکان و نوجوانان با گذراندن ساعت‌های زیاد در بازی‌های کامپیوتری و آنلاین از فعالیت‌هایی که به حفظ سلامت جسمی و تناسب‌اندام آنان کمک می‌کند، دور می‌مانند. مشغولیت زیاد به این بازی‌ها منجر به اختلال در سیستم عصبی، دردهای عضلانی، بی‌حسی در دست‌ها و آسیب به شبکه‌ی بینایی  به دلیل تمرکز زیاد خواهد شد. چاقی و اضافه وزن نیز از پیامدهای این وابستگی تلخ به ابزار دیجیتال است.

با ظهور ویروس منحوس کرونا و ایجاد فاصله‌های فیزیکی میان انسان ها، استفاده از تکنولوژی بیش از پیش امری اجتناب‌ناپذیر شد و دنیای مجازی در کنار دنیای حقیقی به عنوان محلی برای صرف وقت و انرژی انسآن‌ها مورد توجه قرار گرفت؛ به صورتی که امروزه دنیای مجازی مرزها را به هم ریخته و دنیایی برای اتصال واقعیت مجازی با واقعیت فیزیکال انسان ایجاد کرده است. در واقع فضای مجازی، نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی است که با وجود عمر کم توانسته است در زندگی مردم جا باز کند. در کنار این، توجه به کودکان و نوع پرورش آنان یک اصل مهم و بنیادین در دنیای کنونی محسوب می‌شود و ارتقای شاخص‌های زیستی و فرهنگی آنان از اولولیت‌های هر جامعه‌ به شمار می‌رود، زیرا کودکان آینده‌سازان جامعه هستند و توجه به تربیت و پرورش آنان نویدبخش فردایی بهتر است.

کودکان علاوه بر توجه و مراقبت جسمانی باید در تمام ابعاد اجتماعی، عاطفی، شخصیتی، هوشی، فرهنگی و... مورد توجه قرار بگیرند. آنان در عصر حاضر به عنوان بخش مهمی از اجتماع و زندگی ما، از دایره‌ پیشرفت‌ تکنولوژی بیرون نبوده و نیستند امروزه سرعت پیشرفت فناوری‌های دیجیتال و نفوذ فضای مجازی در زندگی انسان‌ها چنان سریع است که دیگر، جوامع با هر نگاه و موقعیتی فرصت مقاومت در برخورد با پدیده‌های جدید را ندارند و در مدت کوتاهی در مسیر جریان قرار گرفته و در برابر آن پدیده تسلیم می‌شوند. در واقع این روند جهانی شدن است که فرآیندی اجتناب ناپذیر است؛ این فرآیند که از قرن نوزدهم آغاز شده و در قرن بیستم سرعت گرفته و امروزه همچنان با سرعتی چشمگیر به تکامل خود ادامه می‌دهد، در زمینه‌های مختلف ظهور و بروز کرده است. تا جایی که امروز در عرصه‌ فرهنگ و ارزش‌ها، خود را به عنوان مبنایی‌ترین پایه و ستون شکل‌گیری نظام اجتماعی نشان می‌دهد و می‌توان گفت تکنولوژی‌های مدرن از مرزهای جغرافیایی گذشته و به عمق مرزهای ارزشی، فرهنگی و نظام‌های اجتماعی نفوذ کرده و تأثیر گذاشته است . تاثیر متاورس بر زندگی کودکان می‌تواند بسیار عمیق باشد. این فناوری مزیت‌ها و معایب مختلفی دارد. والدین در کنار شرکت‌های تولید‌کننده محصولات، نهادهای قانون گذار و اجتماعی و البته فعالان مدنی وظیفه مقابله با مضرات متاورس برای کودکان را دارند. این امیدواری وجود دارد که با همکاری افراد و نهادهای ذکرشده، متاورس  به محیطی امن، سرگرم‌کننده، سالم و مفید برای کودکان و نوجوانان تبدیل شود. در آخر نباید فراموش کنیم که بشر در مقابل تکنولوژی راه فراری ندارد؛ پس بهتر است هر چه زودتر تعامل صحیح با محصولات تکنولوژیک را فرا بگیرد و در آخر باید گفت؛تکنولوژی بیشتر از آن که ذاتاً فناورانه باشد ماهیتی اخلاقی و فرهنگی و انسانی دارد و تکنولوژی به خودی خود مخرب نیست و نحوه استفاده از آن بسیار مهم است.

محمد مهدی سید ناصری استاد دانشگاه