تکلیف پرونده ماسوله و کاروانسراها در اجلاس ریاض چه می‌شود؟ / پیشنهاد ایکوموس برای قرار گرفتن ونیز در لیست میراث در خطر

به گزارش خبرنگار ایلنا، میراث جهانی یونسکو نام عهدنامه‌ای بین‌المللی است که در تاریخ ۱۶ نوامبر ۱۹۷۲ میلادی به تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسید. موضوع آن حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر است که اهمیت جهانی دارد و متعلق به تمام انسان‌های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص می‌باشد. بر پایه این کنوانسیون، کشورهای عضو یونسکو می‌توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به عنوان میراث جهانی کنند. حفاظت از این آثار پس از ثبت ضمن باقی‌ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوط، به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود. مکان‌های میراث جهانی ثبت‌شده در یونسکو، مکان‌هایی مانند جنگل، کوه، آبگیر، صحرا، بقعه، ساختمان، مجموعه و یا شهر است. 

در بخش میراث فرهنگی ملموس و ناملموس بر گسترش اجرای مفاد کنوانسیون‌های حفظ میراث فرهنگی ملموس و ناملموس، اجرای برنامه‌های بین‌المللی حفاظت و مرمت آثار فرهنگی و اقدام‌های بازدارنده به منظور جلوگیری از تخریب آثار تاریخی در شرایط بحرانی و دوران منازعات داخلی و منطقه‌ای تأکید شده است. با توجه به پیشینه تاریخی ایران و آثار تاریخی گسترده و چشم‌اندازهای طبیعی استثنایی و فرهنگ شفاهی غنی در این سرزمین، آگاه‌سازی عمومی، به‌ویژه آموزش جوانان در زمینه آشنایی با مفاهیم و مسائل مربوط به حفظ میراث فرهنگی از اهمیت زیادی برخوردار است. 

یونسکو یک سازمان جهانی است و به مجموعه مکان‌های طبیعی و فرهنگی که در سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند، میراث یونسکو می‌گویند. تمام آثاری که سازمان جهانی یونسکو ثبت می‌شوند می‌تواند کوه، جنگل، آثار تاریخی، ساختمان، آرامگاه و یا شهر باشد. هدف از ایجاد این لیست، یادآوری این مسئله است که این آثار متعلق به تمام انسان‌های روی زمین هستند و به هیچ گروه و کشور خاصی تعلق ندارند و دولت‌ها و سازمان‌های مختلف نیز موظف به محافظت از آن‌ها هستند. 

با وجود آنکه کشور ایران سه سال پس از تصویب کنفرانس عمومی یونسکو در ۲۶ فوریه ۱۹۷۵ به کنوانسیون میراث جهانی یونسکو پیوست اما در ثبت آثار ملموس با ۲۶ اثر رتبه نهم و در ثبت آثار ناملموس با یک رتبه صعود رتبه ششم دنیا را دارد. درحال حاضر ایتالیا و چین بیشترین آثار ثبت شده در یونسکو را دارند. 

امسال اجلاس یونسکو به میزبانی ریاض عربستان اواخر شهریور ماه برگزار خواهد شد و ایران دو پرونده «منظر فرهنگی ماسوله» و «کاروانسراهای ایران» را برای ثبت به یونسکو معرفی کرده است. همچنین جنگل‌های دیزمار الحاق به جنگل‌های هیرکانی نیز دیگر موضوعی است که امسال در اجلاس یونسکو مطرح خواهد شد. 

پرونده زنجیره‌ای کاروانسراهای ایران

پرونده ۵۶ کاروانسرای تاریخی در ۲۴ استان کشور یکی از میراثی است که امسال در یونسکو برای دفاع و ثبت معرفی خواهد شد. چندی پیش نیز ارزیابان یونسکو برای بررسی این پرونده به ایران آمده بودند و بررسی‌های میدانی خود را انجام دادند. 

این کاروانسراها از دوره ساسانی، سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفویه و قاجار را شامل شده و سیر تکامل دوره‌های تاریخی و نبوغ معماری ایرانی را در نقشه و طرح به رخ می‌کشد. این ابنیه از مجموعه‌های آثار زنجیره‌ای بین راهی و محل اتراق کاروان‌ها بوده‌اند و دارای معماری ناب ایرانی با طرح‌های خاص و متنوع هستند. در این پرونده هیچ یک از کاروانسراها شبیه هم نیستند در حالی که ممکن است در ظاهر شبیه هم باشند ولی هیچ دو نقشه‌ای چه در کلیات و چه در جزییات شبیه هم نیستند و نوع معماری آن‌ها خاص است که بر اساس مکان و اقلیم شکل گرفته است. 

این ۵۶ کاروانسرا بر اساس ۱۰ معیار سازمان جهانی یونسکو انتخاب شده‌اند و از جمله این معیارها می‌توان به آن اشاره داشت که این آثار حفاظت شده، ارزش بصری جهانی داشته و مردم علاقمند به بازدید از آن‌ها باشند. 

مسئولان وزارت میراث‌فرهنگی تاکید دارند که بعد از ارسال پرونده به یونسکو، حدود ۲ سال زمان لازم است تا بررسی‌های نهایی و قطعی از سوی این مرجع جهانی صورت گیرد. بعد از بررسی‌ها، نوبت به بررسی میدای می‌رسد که بازرسان یونسکو با حضور در محل این کار را انجام می‌دهند. بعد از تکمیل و ارائه گزارش نهایی از سوی ارزیابان یونسکو، لازم است در چند کمیته تخصصی نیز بر روی این گزارش‌ها اظهار نظر شود. 

منظر فرهنگی ماسوله

پرونده پیشنهادی منظر فرهنگی ماسوله نیز بنا بر نظر مشورتی و مصوبه شورای ملی ثبت آثار در سال ۱۴۰۰ برای دبیرخانه مرکز میراث جهانی یونسکو ارسال شد. منظر فرهنگی ماسوله از سال ۲۰۰۷ میلادی در «فهرست در انتظار» میراث جهانی یونسکو قرار داشته و به لحاظ حفاظتی و مدیریتی از شرایط قابل قبولی برای نامزدی ثبت در فهرست میراث جهانی برخوردار بوده است. 

از عوامل هویت ساز در روستای ماسوله می‌توان به معماری منحصر به فرد و هم سویی با طبیعت در رنگ، طرح و روح فضا اشاره داست. توجه به عبور پیاده و اهمیت حضور انسان، با دقت در معماری این روستا مشهود است و چنانکه دیده می‌شود معابر آن راه را برای عبور هیچ گونه وسیله نقلیه هموار نکرده است. هر آنچه در این روستا وجود دارد متعلق به طبیعت و یا برگرفته از آن است. منظر طبیعی پدیده‌ای جدای از منظر فرهنگی و تاریخی نیست. توجه به ارتباط و حفظ انسجام این موضوع در این روستا باعث تقویت هویت آن و مانع از بین رفتن اصالت آن خواهد بود. تمام این عوامل، منظر فرهنگی ماسوله را می‌تواند تبدیل به یکی از گزینه‌های ثبتی امسال در فهرست میراث جهانی یونسکو کند. 

البته سال گذشته نیز ارزیابی میدانی پرونده از سوی شورای جهانی بافت‌ها و بناهای تاریخی (ایکوموس) توسط کارشناس اعزامی یونسکو انجام شد و مسئولان امر از مثبت بودن نظر ارزیاب خبر دادند. این درحالی است که هفته گذشته خبرهایی از گزارش ایکوموس مبنی بر نامناسب بودن پرونده ماسوله برای ثبت جهانی منتشر شد. در نهایت نیز مسئولان امر دراین خصوص توضیحاتی ارائه دادند و نتیجه نهایی را به برگزاری اجلاس ریاض موکول کردند. 

کمیته میراث جهانی متشکل از ۲۱ کشور منتخب از میان کشورهای عضو کنوانسیون میراث جهانی بوده و مرجع تصمیم‌گیری قطعی در خصوص ثبت یاعدم ثبت جهانی آثار پیشنهادی کشورهاست. در این میان، ایکوموس، نهاد مشورتی مستقل از کمیته میراث جهانی است که اعضای کمیته میراث جهانی پس از استماع نظرات مشورتی این نهاد، به ثبت یاعدم ثبت یا تصمیماتی موسوم به «ریفر» یا «دیفر» یک پرونده رأی می‌دهند. 

به گفته مسئولان میراث‌فرهنگی کشور، ایکوموس چنین گزارش‌هایی را برای تمام کشورهای دنیا ارائه می‌دهد و فقط مختص به ایران نیست. چنانکه امسال درخصوص پرونده‌ای از ایتالیا و پرونده دیگری از آلمان نیز ایراداتی مانند پرونده ماسوله را ارائه داده است. حتا ایکوموس کار کارشناسی خود را انجام می‌دهد و در نهایت کمیته میراث جهانی نظر خود را ارائه می‌دهد. کشور ما نیز سیاست‌های خود را ارائه خواهد داد. حتا اگر پرونده ماسوله ریفر شود بازهم سهمیه ایران حفظ خواهد شد چراکه این تجربه را در پرونده‌هایی مانند کاخ گلستان و میمند نیز داشتیم و سهمیه ایران حفظ می‌شود. درواقع یونسکو موافقت خود را با ثبت آن میراث اعلام می‌کند اما به شرطی که اصلاحات مد نظر انجام شود. 

مسئولان امر میراث‌فرهنگی تاکید دارند: همیشه زمانی که برگزاری اجلاس یونسکو نزدیک می‌شویم گزارش‌هایی از این دست منتشر می‌شوند. در گذشته و طبق روال مرسوم کمیته میراث جهانی، موارد عدیده‌ای پیش آمده است که کمیته میراث جهانی به اصلاح یا تکمیل نظر ایکوموس رأی داده باشد، برای مثال در پرونده راه‌آهن، یا محور ساسانی فارس یا حتی شهر تاریخی یزد، با وجود نظر «دیفر» ایکوموس، کمیته میراث جهانی با ثبت این پرونده‌ها موافقت کرد. 

تمام این موضوعات درحالی مطرح می‌شود که چندی پیش نیز منظر فرهنگی ماسوله در کنار منظر فرهنگی قلعه الموت، مجموعه آرامگاهی شیخ احمد جام، مجموعه تاریخی بسطام و گنبد علویان همدان در فهرست میراث جهان اسلام (آیسسکو) به ثبت رسید. آیسسکو برای شناسایی، معرفی و حفاظت بهتر میراث جهان اسلام چند سالی است که در حال تدوین فهرستی از آثار شاخص فرهنگی و تاریخی جهان اسلام است. این فهرست اختصاص به جهان اسلام داشته و غیر از فهرست میراث جهانی یونسکو است. 

مسئولان میراث فرهنگی تاکید دارند: عرصه میراث جهانی یک عرصه رقابت است. زمانی رقابت بین دو منطقه در کشتی بود و پهلوانان با هم رقابت می‌کردند. اکنون عرصه به رقابت در حوزه علمی و فرهنگی رسیده است. کارشناسان ایران باید در یونسکو از پرونده‌های خود که ماسوله و کاروانسراهاست دفاع کنند. طبیعی است که در مقابل ثبت این آثار در عرصه جهانی نیز مقاومت‌هایی صورت گیرد و اینجاست که ما باید از داشته‌هایمان دفاع کنیم. جهانیان ننشسته‌اند که میراث ایران را ثبت کنند این ما هستیم که باید از آن دفاع و ثبت کنیم. ضمن آنکه تهیه و ارائه پرونده‌های میراث جهانی دو سال طول می‌کشد و کارهای این پرونده‌ها دو سال پیش انجام و ارائه شده است و ارزیابان نیز سال گذشته در ایران حاضر شده‌اند. این مسائل را باید پشت سر گذاشت و در انتظار نظر اجلاس ریاض بود. 

در اجلاس ریاض، علاوه بر معرفی پرونده‌های ماسوله و کاروانسراها برای ثبت در فهرست میراث جهانی، گزارش‌هایی درخصوص جنگل‌های هیرکانی، میدان نقش جهان اصفهان، راه‌آهن و… نیز ارائه خواهد شد. ایران درحال حاضر اثری در فهرست میراث در خطر ندارد اما قرار است از ایتالیا، ونیز در فهرست میراث در خطر قرار گیرد چراکه گفته می‌شود توسعه گردشگری سبب در خطر افتادن ونیز شده. این مورد هم باید بررسی شود.