طاهره صفارزاده کیست؟/ ماجرای اخراج از دانشگاه، مرگ فرزند و انتخاب برترین دانشمند زن
به بهانه ۲۷ آبان، زادروز دکتر طاهره صفارزاده، چهره ماندگار جهان اسلام و مترجم دو زبانه قرآن.
زنده یاد طاهره صفارزاده، بانویی است که از سوی دانشگاه الازهر مصر به عنوان برترین دانشمند زن سال در جهان اسلامی انتخاب شد. شخصیتی سیرجانی که از اوان کودکی شعر، نویسندگی، ترجمه، تحقیق و معرفت دینیِ برخاسته از دل با وجود او گره خورده بود. غم فقدان پدر و مادر در کودکی سپس از دست دادن فرزند دلبندش او را از سخت کوشی بازنداشت. دوری از ولایت و وطن با زندگی در انگلستان و آمریکا را برای کسب دانش و ارتقای میهن پذیرفت.
با سرودن شعر مقاومت، سبب اخراج او در دانشگاه دوران حکومت پهلوی شد. پیگیری های مداوم او از ستاد انقلاب فرهنگی به گنجاندن درس تخصصی زبان انگلیسی در دروس دانشگاهی انجامید. او تنها کسی است که قرآن را به دو زبان فارسی و انگلیسی ترجمه کرد.
گزارش درباره معرفی دکتر طاهره صفارزاده را می خوانید:
آغاز زندگی
طاهره صفارزاده در ۲۷ آبان ۱۳۱۵ در خانواده‌ای اهل فرهنگ و ادب در سیرجان استان کرمان متولد شد. نیاکان او از بزرگان شهر کرمان و عموماً اهل زهد و سلوک عرفانی بودند. جدش، حاج اسماعیل جهرمی، تاجر گلابتون بود و مکتب قرآن داشت و از او کراماتی نقل شده است.
جد دیگرش میرزا علیرضای بزرگ نیز اهل سلوک عرفانی بود و در عین مکنت، زندگی ساده‌ای داشت و هر روز عده کثیری از سفره اطعام او بهره‌مند می‌شدند. مادربزرگ طاهره، بی‌بی مرصع، نیز زنی شاعر و چشم پزشک بود و پدرش، درویش نام، وکیل عدلیه، که بیشتر به موکلین بی‌بضاعت خدمت می‌کرد. طاهره با از دست دادن مادر و پدر خود در پنج سالگی ، توسط دایی‌اش به کرمان برده شد و بدین ترتیب تحت سرپرستی مادربزرگش، بی‌بی مرصع پرورش یافت. در شش سالگی به مکتب رفت و تجوید، قرائت و قرآن را نزد ملاباجی آموخت.
ازدواج
طاهره در سال ۱۳۳۷ در سن ۲۲ سالگی با محمدرضا جبارپور ازدواج کرد، اما بعد از او جدا شد و به همراه فرزندش، علیرضا که آن هنگام یک ساله بود، به تهران مهاجرت کرد. او در سال ۱۳۶۱ با عبدالوهاب نورانی وصال، ادیب، شاعر و نویسنده و استاد دانشگاه ازدواج کرد که این زندگی مشترک تا زمان درگذشت آن استاد در ۲۳ دی ۱۳۷۳ ادامه داشت.
گرایش به شعر از کودکی
طاهره تحصیلات دوران ابتدایی و متوسطه را در کرمان گذراند. او اشعار سعدی و حافظ، آثار صادق هدایت و ترجمه‌های رایج داستانی و نشریات مختلف روز را مطالعه می‌کرد، به گونه‌ای که در یازده سالگی بخشی از دیوان حافظ را حفظ شد. طاهره با اخذ رتبه اول دیپلم ادبی و شرکت در امتحانات ورودی دانشگاه‌ها، در سه رشته حقوق، زبان و ادبیات فارسی و زبان و ادبیات انگلیسی قبول شد، اما سرانجام تحصیلات عالیه را در رشته زبان و ادبیات انگلیسی در دانشگاه شیراز ادامه داد و در سال ۱۳۳۷ لیسانس گرفت.
سپس برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت و موفق به کسب درجه MFA (Master of Fine Arts) (فوق لیسانس هنرهای زیبا) از دانشگاه آیووا شد. همزمان ضمن گذراندن واحدهای درسی دیگر، برای درس‌های اصلی شعر امروز جهان، موضوع‌های نقد ادبی، نقد علمی ترجمه و سینمای مستند را انتخاب کرد.
علاقه به هنر دوم
سینما را نیز به عنوان هنر دوم برگزید و دو فیلم کوتاه ساخت. همچنین موفق شد تعریف‌ها و ایده‌های جدیدی در زمینه هنر به ویژه شعر ارائه کند. نخستین نمونه این نوع شعرهایش او را در میان شاعران و نویسندگان کشورهای مختلف جهان اعتبار و شهرت بخشید و ارتباط‌های ادبی متقابلی میان او و شاعران و هنرمندان دیگر کشورها پدید آورد.
فعالیت‌های شغلی و سوگ فرزند
طاهره پس از مهاجرت به تهران مدتی با کار در یک شرکت بیمه، با تدریس زبان انگلیسی و نوشتن داستان برای مطبوعات، امرار معاش می‌کرد. سپس با برعهده گرفتن مسئولیت صفحه شعر یکی از مجله‌ها، به عنوان مترجم متون فنی در شرکت نفت استخدام شد و با استفاده از بورسیه‌ای سه ماهه برای گذراندن دوره روزنامه‌نگاری به انگلستان رفت، اما درگذشت فرزندش سبب شد به ایران بازگردد و دوباره در شرکت نفت مشغول به کار شود.
او ساخت فیلم‌های مستند و ترجمه فیلم‌ها را به عهده گرفت، اما بعد به دلیل صحبت‌هایی که در اردوی فرزندان کارگران شرکت نفت برای بچه‌ها و علیه ظلم و ستم کرد از طرف ساواک مورد بازجویی قرار گرفت و چون با استعفایش موافقت نشد، تقاضای مرخصی بدون حقوق کرد. پس از آن به قصد ادامه تحصیل از ایران خارج شد و با معرفی‌نامه‌ای که فریدون رهنما برایش گرفت، به یکی از مؤسسه‌های آموزشی تلویزیون بی. بی. سی مراجعه کرد تا سناریونویسی بخواند، ولی چون در آنجا بیشتر به کارگردانی فیلم و تلویزیون توجه می‌شد، منصرف شد.
سرودن شعر مقاومت دینی و اخراج از دانشگاه
طاهره صفارزاده پس از بازگشت به وطن، به عنوان مترجم و ویراستار در یک مؤسسه کار کرد. او در سال ۱۳۴۸ سفری به هند و چین رفت. در سال ۱۳۴۹ به استخدام دانشگاه ملی (شهید بهشتی کنونی) درآمد. اما به دنبال انتشار کتاب ایواسیوک، نویسنده و منتقد رومانی در سال ۱۳۵۴ که در آن صفارزاده را یک شاعر انقلابی خوانده بود، مورد عتاب ساواک قرار گرفت.
از آنجا که اشعارش مورد پسند حکومت شاه نبود، در سال ۱۳۵۵ به جرم سرودن شعر مقاومت دینی و امضا نکردن برگه عضویت اجباری در حزب رستاخیز، از دانشگاه اخراج شد. او در ایام خانه‌نشینی، وقت خود را صرف خواندن تفسیر قرآن کرد و کتاب سفر پنجم را به چاپ رساند.
صفارزاده دو سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به ریاست دانشگاه شهید بهشتی انتخاب شد، اما نپذیرفت. او مدتی سرپرستی دانشکده ادبیات را بر عهده گرفت و طرح بازآموزی دبیران را اجرا کرد. پشتکار علمی و تعهد، او را به مؤسسه تازه تأسیس سَمت کشاند و کمیته متون درسی زبان خارجی را تشکیل داد و در اسفند ۱۳۶۴ به تشکیل جلسه مشاوره علمی اقدام کرد.
فعالیت‌های فرهنگی
طاهره صفارزاده در سال ۱۳۵۶، کانون فرهنگی هنری نهضت اسلامی را به کمک نویسندگان سرشناس مسلمان تأسیس کرد که بعدها به حوزه اندیشه و هنر اسلامی و حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی تغییر نام داد. او در ایامی که عهده‌دار ریاست آن بود، توانست حدود سیصد هنرجو در رشته‌های سینما، عکاسی، تئاتر، نقاشی، گرافیک، شعر و داستان را تربیت کند که اندکی بعد هریک خود از چهره‌ها و مسئولان فرهنگی و هنری انقلاب اسلامی شدند.
ارائه طرح تدریس زبان انگلیسی در دانشگاه ها
در سال ۱۳۵۹ برخی گروه‌ها با تدریس زبان‌های خارجی در ایران مخالفت می‌کردند، اما پس از انتشار مقاله‌های انتقادی طاهره صفارزاده درباره ضرورت آموزش زبان‌های خارجی در رشته‌های علمی، ستاد انقلاب فرهنگی وی را برای برنامه‌ریزی زبان‌های خارجی دعوت کرد. او طرحی را به ستاد انقلاب فرهنگی عرضه کرد که بر اساس آن برای نخستین بار در تمام رشته‌های علمی دانشگاه‌ها، کتاب‌های زبان تخصصی به زبان‌های انگلیسی تألیف شد.
صفارزاده حدود هفده سال سرپرست اجرایی این طرح را برعهده داشت که نتیجه آن ۸۰ عنوان کتاب بود که از آن میان ۳۶ کتاب به ویراستاری خود او به نظام آموزشی دانشگاه‌های کشور راه یافتند. پس از آن، به دلیل موافقت نکردن سازمان سمت با روزآمدسازی متون زبان تخصصی، او از این طرح کناره گرفت.
افزودن یک واحد درسی با عنوان ترجمه متون اسلامی به دروس رشته‌های زبان‌های خارجی نیز از ابداعات صفارزاده بود. همچنین در زمان همکاری با فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز طرحی برای تهیه فرهنگ‌های تخصصی با ضوابط علمی ارائه داد. پیشنهاد تأسیس مرکز ترجمه قرآن به زبان‌های خارجی و انجمن قلم نیز از دیگر فعالیت‌های او بود. او در زمینه ترجمه و نقد ترجمه نظریات نویی داشت.
مضامین اشعار
صفارزاده را می‌بایست پیشتاز جنسیت‌زدایی از شعر زنانه دانست، به علاوه او شاعری اندیشه‌محور و مفهوم‌گرا است و با فرمالیسم سر ناسازگاری دارد. طاهره صفارزاده مسیری را از یک آغاز کوتاه در نوشتن شعر شخصی به سمت شعری مبتنی بر سوژه‌ای جمعی ترتیب می‌دهد. شعر او نماینده سوژه‌ای جمعی و جهان سومی ـ مستعمراتی است و همواره درون پارادایم استعماری فرهنگ حضور و معنا می‌یابد. هویت‌گرایی او برخلاف هویت‌گرایی بسیاری از شاعران پیش از او مبتنی بر ملی‌گرایی نیست، بلکه رنگ و بوی پان اسلامیسم و امت‌گرایی دارد که در طنین در دلتا کاملاً هویداست. رویکرد صفارزاده به امت‌گرایی شرق‌گرای اسلامی در مجموعه‌ی سفر پنجم تکمیل می‌شود.
تنها مترجم دو زبانه قرآن با ۲۷ سال تلاش
پیشنهاد افزودن درسی با عنوان ترجمه‌های متون اسلامی و تدریس آن موجب شد توجه صفارزاده به اشکالات معادل‌یابی ترجمه‌های فارسی و انگلیسی قرآن مجید جلب شود. همین سبب شد او قرآن را به دو زبان انگلیسی و فارسی ترجمه کند. این کتاب تنها ترجمه دو زبانه قرآن است.
کتاب او با عنوان قرآن حکیم حاصل ۲۷ سال مطالعه قرآن مجید، آموختن زبان عربی و تحقیق و یادداشت‌برداری از تفاسیر و منابع قرآنی است که از رجوع به قرآن برای کاربرد در شعر شروع شد و با ترجمه آن به دو زبان پایان یافت.
کشف یک کاستی در ترجمه قرآن
او در کتاب ترجمه مفاهیم بنیادی قرآن مجید به کشف یکی از کاستی‌های مهم ترجمه فارسی و انگلیسی ـ یعنی عدم ایجاد ارتباط نام‌های خداوند (اسماءالحسنی) با آیات قرآن ـ دست یافت که این تشخیص می‌تواند سرآغاز تحولی در ترجمه کلام الهی به زبان‌های مختلف باشد.
صفارزاده معتقد بود صفات خداوند در همه جا به یک معنا نیست، بلکه باید با توجه به تعبیراتی که قبل از آیه آمده و با توجه به مضمون آیه به توصیف و ترجمه اسماء پرداخت. لذا وی در ترجمه خود اینگونه عمل کرد و با توجه به مضمون آیه و ارتباط آیات با یکدیگر به ترجمه اسماءالحسنی پرداخت.
یکی از ویژگی‌های این ترجمه دو زبانه، قرار دادن هر دو ترجمه فارسی و انگلیسی هر آیه روبه‌روی هم در هر صفحه است. به علاوه او در پایان آیاتی که موضوع آنها در آیه بعد ادامه دارد از نقطه ویرگول به جای نقطه استفاده کرد تا پیوند معنای آین آیات به یکدیگر را نشان دهد.
جنبه تفسیری در ترجمه انگلیسی به مراتب کمتر از ترجمه فارسی اوست. ترجمه انگلیسی وی در عین سادگی و روانی، از معادل‌های مصطلح در انگلیسی امروزی، به خوبی استفاده کرده و ضمن رعایت ظرایف ادبی و بلاغی و پرهیز از واژهگزینیهای عامیانه، با متن قرآن کریم مطابقت بیشتری دارد.
صفارزاده در ترجمه متن قرآن، به متن مبدأ و ویژگی‌های ادبی و دستوری آن پایبند نیست؛ بلکه به دنبال درک معنا و ارائه آن در قالب دستوری زبان مقصد است تا ترجمه‌ای قابل فهم و ارتباطی از زبان مقصد ارائه دهد.
ترجمه صفارزاده از قرآن، ترجمه‌ای روان است. او ترجمه‌ای غیر تحت‌اللفظی از تعبیرات استعاری ارائه داده است. در برگردان مجاز، معنای مجازی واژه را در نظر گرفته است. در برگردان عبارت‌های کنایی، از ترجمه تحت‌اللفظی فاصله گرفته و به بیان معنا و مفهوم این کنایه در زبان فارسی پرداخته است.
او همواره سعی کرده تا تأثیر هرگونه پیش‌آوری یا پسین‌سازی را در ترجمه نشان دهد. به علاوه تلاش بسیاری برای آوردن جمله‌ها و یا عبارت‌های محذوف نموده و این امر سبب شده است تا متن مقصد، روان و قابل فهم‌تر شده و مخاطب به راحتی با آن ارتباط برقرار کند.
در برگردان حال از روش‌های رایج در استفاده از واژگان و قیودی چون «در حالی که» فاصله گرفته و در عین امانتدار بودن در انتقال معنا و محتوا ترجمه‌ای فارسی از آن داده است. در ترجمه مفعول مطلق، به سبک ادبی و لفظی قرآن به عنوان متن مبدأ پایبند نیست. آنچه برای وی اهمیت نخستین دارد، پیام و محتوای متن مبدأ و پایبندی به ساختارهای زبانی زبان مقصد است. ارزش ارجاعی متن، در ترجمه وی حفظ شده و ترجمه‌اش وفادار به ارزش ارجاعی آن تلقی می‌گردد، نه آن که وفادار به کلمات و واژگان و چگونگی چینش آن در زبان مبدأ باشد. ترجمه فارسی وی از قرآن، ترجمه‌ای ارتباطی است.
افتخارات
صفارزاده در سال ۱۳۶۵ توسط مسئولان برگزاری جشنواره شعر آسیایی داکا به عنوان یکی از پنج عضو بنیان‌گذار کمیته ترجمه آسیا برگزیده شد. او در سال ۱۳۷۱ از وزارت علوم و آموزش عالی استاد نمونه معرفی شد. در سال ۱۳۸۰ پس از انتشار ترجمه قرآن حکیم عنوان خادم القرآن گرفت. در مارس ۲۰۰۶میلادی همزمان با برپایی جشن روز جهانی زن، از سوی سازمان نویسندگان آفریقا و آسیا به عنوان شاعر مبارز و زن نخبه و دانشمند مسلمان برگزیده شد. در نخستین جشنواره بین‌المللی شعر فجر در بهمن ماه ۱۳۸۵ نیز برگزیده بخش شعر نو (سپید و نیمایی) معرفی شد.
نامگذاری جایزه ای به نام طاهره صفارزاده
دفتر آفرینش‌های ادبی حوزه هنری در سال ۱۳۹۲ به مناسبت پنجمین سال درگذشت طاهره صفارزاده جایزه ای ادبی -علمی را به نام ایشان در نظر گرفت. در این مراسم که سه سال متوالی برگزار شد با اعطای این جایزه از یکی از زنانی که دارای آثار ادبی بودند با عنوان «بانوی برگزیده فرهنگ» تقدیر به عمل آمد. دفتر آفرینش‌های ادبی حوزه هنری هر ساله جایزه ادبی – علمی طاهره صفارزاده را با انتخاب، معرفی و تقدیر از «بانوی برگزیده فرهنگ» برگزار می‌کند.
آثار
تألیفات
۱. پیوندهای تلخ (بی‌تا). تهران: اطلاعات.
۲.رهگذر مهتاب: گزیده اشعار ۱۳۳۵-۱۳۴۱ (۱۳۴۱). بی‌جا: نشر نیل.
۳.چتر سرخ (۱۳۴۷). آمریکا: سازمان نویسندگان بین‌المللی دانشگاه آیووا.
۴.طنین در دلتا: از شعرهای سال‌های ۱۳۴۸-۱۳۴۹ (۱۳۴۹). تهران: امیرکبیر.
۵.سد و بازوان (۱۳۵۰). مقدمه محمد حقوقی. تهران: بی‌نا.
۶.سفر پنجم (۱۳۵۶). تهران: حکمت: رواق.
۷.حرکت و دیروز: برگزیده شعر (۱۳۵۷). تهران: رواق.
۸.بیعت با بیداری: برگزیده شعرهای ۱۳۵۶- ۱۳۵۸ (۱۳۵۸). تهران: بی‌نا.
۹.اصول و مبانی ترجمه: تجزیه و تحلیلی از فن ترجمه (۱۳۵۹). تهران: دانشگاه ملی ایران.
۱۰.از معبر سکوت و شکنجه (۱۳۶۰). تهران: حوزه اندیشه و هنر اسلامی.
۱۱.دیدار صبح: گزیده اشعار ۱۳۵۹-۱۳۶۵ (۱۳۶۶). شیراز: نوید
۱۲.مردان منحنی: برگزیده اشعار ۱۳۴۹-۱۳۵۷ (۱۳۶۶). شیراز: نوید.
۱۳.گزیده ادبیات معاصر (مجموعه شعر): گزیده اشعار ۱۳۶۸-۱۳۷۴ (۱۳۷۸). تهران: کتاب نیستان.
۱۴. روشنگران راه: گزیده شعرهای ۱۳۷۸-۱۳۸۲ (۱۳۸۳). تهران: برگ زیتون: نقش سیمرغ
۱۵. اندیشه در هدایت شعر: گزیده شعرهای ۱۳۳۵- ۱۳۸۲ (۱۳۸۴). تهران: نزدیک.
۱۶.هفت سفر (۱۳۸۴). تهران: برگ زیتون.
۱۷.از جلوه‌های جهانی: گزیده اشعار سال‌های ۱۳۸۲-۱۳۸۵ (۱۳۸۶). تهران: هنر بیداری.
۱۸.در پیشواز صلح: اشعار سال‌های ۱۳۶۸-۱۳۷۴(۱۳۸۶). تهران: هنر بیداری.
۱۹.دفتر دوم: گزیده اشعار ۱۳۴۱-۱۳۴۷ (۱۳۸۶). تهران: هنر بیداری.
۲۰.گردشگران جهانی: گزیده اشعار طاهره صفارزاده (۱۳۸۶). تهران: مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران: نشر تکا.
۲۱.طنین بیداری: گزیده اشعار (۱۳۸۷). تهران: مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران، نشر تکا.
ترجمه‌ها
۲۲.ترجمه مفاهیم بنیادی قرآن مجید (فارسی و انگلیسی) (۱۳۷۹). تهران: نشر سایه، هنر بیداری.
۲۳.قرآن حکیم (۱۳۸۰). تهران: مؤسسه فرهنگی جهان رای‍ان‍ه ک‍وث‍ر: هنر بیداری. (فارسی، انگلیسی، عربی)
۲۴.دعای حضرت امام حسین (ع) در روز عرفه (۱۳۸۱). تهران: هنر بیداری.
۲۵.دعای ندبه و دعای کمیل (۱۳۸۲). بی‌جا: هنر بیداری.
۲۶.ترجمه‌های نامفهوم (۱۳۸۴). تهران: پارس کتاب.
۲۷.دعای جوشن کبیر (۱۳۸۵). تهران: پارس کتاب.
۲۸.ترجمه گزیدهای از نهج‌البلاغه (عربی، فارسی، انگلیسی) (۱۳۸۷). تهران: رهنما.
۲۹.مفاهیم قرآنی در ح‍دی‍ث: گزیدهای از ن‍ه‍ج‌‌ال‍ف‍ص‍اح‍ه با ترجمه فارسی (۱۳۸۵).گردآورنده و مترجم ابوالقاسم پ‍ای‍ن‍ده؛ ترجمه انگلیسی همراه با ب‍ررس‍ی م‍ع‍ی‍ار اص‍ال‍ت طاهره صفارزاده. تهران: پارس کتاب.
۳۰.واژه‌نامه قرآن کریم (عربی- فارسی – انگلیسی) (۱۳۹۴). گردآورنده ابوالقاسم آوند. تهران: اندیشه پیک زبان.
درگذشت
طاهره صفارزاده در ۴ آبان ۱۳۸۷در سن ۷۲ سالگی در اثر ضایعه مغزی درگذشت و در امامزاده صالح تهران به خاک سپرده شد. در اسفند ۱۳۹۹ خیابان فتح در حاشیه بزرگراه صدر تهران، به نام او نامگذاری شد.
