در گفت‌وگو با ایلنا مطرح شد:
وقوع سیل در پایتخت را جدی بگیریم/ حقوق پایین کارگری خسارات را افزایش می‌دهد
یک پژوهشگر آب و محیط زیست گفت: خط فقر بالاتر از حداقل حقوق کارگران است، پس انتظارِ حفظ محیط زیست و کاهش یافتن خسارات سیلاب‌ها بیهوده است.
مصطفی فدائی‌فرد در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی ایلنا، درباره مهم‌ترین دلایل تخریب محیط زیست و افزایش خسارات سیلاب‌ها در کشور اظهار داشت: صرفنظر از تغییرات اقلیمی که موضوعی جهانی است و همه کشورهای دنیا به نوعی با آن درگیر هستند و اتفاقا آنها بر خلاف ما، راهکارهای مقابله با آن را نیز تا حدود زیادی یافته‌اند.
چرا سیل خسارت‌بارتر شده؟
وی از بین بردن و تخریب جنگل‌ها، پوشش گیاهی و مراتع، برداشت بیش از حد از منابع آب سطحی و زیرزمینی که باعث کاهش رطوبت خاک و توسعه فرونشست زمین شده است، فقدان پیوست سیلاب طرح‌های توسعه به خصوص طرح‌های راه‌سازی، احداث راه‌آهن و شهرسازی (لازم به ذکر است که در حال حاضر، فقط طرح‌های ملی سدسازی از پیوست سیلاب برخوردارند و این موضوع به صورت اصولی مورد مطالعه قرار می‌گیرد و به همین دلیل است که تاکنون سدهای بزرگ کشور تخریب نشده‌اند)، تغییر کاربری اراضی و به آتش کشیدن عمدی جنگل‌ها و مراتع برای استحصال زمین و مهم‌تر و البته تاثیرگذارتر از همه تجاوز به حریم و بستر رودخانه‌ها، مسیل‌ها و سیلاب‌دشت‌ها از جمله دلایل تخریب و خسارات سیل برشمرد.
فقر به تخریب محیط زیست دامن می‌زند
این پژوهشگر آب و محیط زیست با اشاره به اهمیت توجه به معیشت مردم برای حفظ محیط زیست گفت: دلیل اینکه چرا هیچ برخوردی با این شرایط نمی‌شود و اوضاع روز به روز بدتر نیز می‌شود، این است که همه موارد و دلایل یاد شده، مرتبط با وضعیت بد معیشت، اشتغال و اقتصاد مردم است که در سال‌های اخیر به دلیل پافشاری بر اجرای سیاست‌های نامناسب کلان حاکمیتی که خود موجب افزایش تحریم‌ها شده، وخیم‌تر شدن اوضاع را در پی داشته و حتی باعث به خطر افتادن امنیت غذایی مردم نیز شده است. بنابراین تا زمانی که دولت‌ها نتوانند به میزان لازم و کافی اشتغال و معیشت مورد نیاز برای مردم را فراهم کنند و همچنین از فساد و رانت و اختلاس دور بمانند که تا بیش از این پشتوانه مردمی را از دست ندهند، یقینا با اقدامات غیرمجاز و قانون‌شکنی برخی مردم که مجبورند برای سیر کردن شکم خانواده به هر اقدام غیرقانونی به خصوص، نابود کردن محیط زیست، برداشت غیرمجاز از آب‌های سطحی و زیرزمینی، ساخت و سازهای غیرمجاز و تجاوز به حریم و بستر رودخانه‌ها، مسیل‌ها، دریاچه‌ها، دریاها، جنگل‌ها، مراتع، منابع طبیعی دست می‌زنند، قادر به برخورد نخواهند بود. در این شرایط، اغنیای جامعه نیز با اتکا به ثروت و قدرت خود و برای افزایش منافع شخصی خود هیچ ابایی از تخریب محیط زیست ندارند. این در حالی است که علاوه بر اقشار ضعیف و غنی جامعه، بسیاری از سازمان‌ها، ارگان‌ها و نهادها نیز به نوبه خود مرتکب همان اقدامات غیرقانونی می‌شوند که تخریب هر چه بیشتر محیط زیست را در پی داشته است.
چرا دغدغه محیط زیست نداریم؟
وی بیان داشت: با توجه به فعالیت‌های فراوان کارشناسان، دغدغه‌مندان و فعالان محیط زیست، در حال حاضر دلایل افزایش روزافزون خسارات سیلاب بر همگان و حتی بر مسئولین کشور آشکار شده است ولی تا زمانی که خط فقر بالاتر از درآمد بسیاری از آحاد مردم است، اختلاف طبقاتی بیداد می‌کند و مردم نیز به مسئولین اعتماد ندارند، نمی‌توان انتظار داشت که مردم منافع ملی و محیط زیست را فدای منافع شخصی خود نکنند.
فدائی‌فرد گفت: در سال‌های اخیر و در اثر پیشرفت تکنولوژی و امکانات، با گذشت زمان اندکی از وقوع سیلاب‌های بزرگ و خسارت‌بار، دلایل و جزئیات آن به صورت کاملا علمی و مستند قابل ارائه است. نمونه بارز آن نیز وقوع سیلاب خسارت بار اخیر در کلان شهر مشهد بود که انتخاب مناطق نامناسب برای توسعه شهری و تجاوز به حریم و بستر مسیل‌های منتهی به مناطق جدید شهری، به صورت مستند به عنوان مهم‌ترین دلایل افزایش خسارات جانی و مالی توسط مردم و کارشناسان در فضای مجازی منتشر شد. بنابراین همه چیز مثل روز روشن و غیر قابل کتمان است.
ساخت و سازهای غیرمجاز با سرعت ادامه دارد
وی در ادامه به بی‌اثر بودن طرح پایش ماهواره‌ای حریم پایتخت پرداخت و تصریح کرد: طرح جامع تکمیل طرح راهبردی حریم پایتخت که تکلیف شده است، در سال ۱۳۹۶ توسط شورای عالی شهرسازی تصویب و ابلاغ شده است که طی آن با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای هر دو هفته یکبار امکان پایش ساخت و سازهای غیرمجاز امکان‌پذیر است ولی متاسفانه در حال حاضر در حریم تهران و همچنین سایر شهرها و به خصوص همه روستاهای کشور، تغییر کاربری اراضی و ساخت و سازهای غیرمجاز در سطحی وسیع در دست انجام است و با وجود این که در دوره ششم مدیریت شهری اعتبارات حریم بیش از ۱۰۰۰ درصد افزایش یافته است، متاسفانه ساخت و سازهای غیرمجاز با سرعت ادامه دارد که دلیل اصلی این موضوع نیز نابسامانی اقتصاد جامعه است.
نبود شفافیت و تخصص
فدائی‌فرد همچنین به تاثیرات نبود شفافیت و تخصص اشاره و اظهار داشت: مدیران و مسئولین به ظاهر متعهد و البته بی‌تخصص و بدون تجربه ولی با قدرت سیاسی بالا در راس کارها و امور، متاسفانه افزایش سوء‌مدیریت و ترک فعل‌های فراوان را شاهدیم و در این وضعیت، به دلیل نبود شفافیت و بسته بودن فضای رسانه‌ای، حساب‌کشی از مقصران و مسببان تشدید خسارات جانی و مالی سیلاب‌ها ناممکن شده است و تا زمانی که مسئولین به جای پرداختن به مسئولیت‌های خود، در پی فعالیت‌های ظاهری مانند حضور در مناطق سیل‌زده و فرو کردن خود در گل و لای و برگزاری جلسات با همان کفش و شلوار گل آلود و انتشار تصاویر به منظور اثبات متعهد بودن خود هستند، اوضاع و احوال همین خواهد بود.
نمونه‌هایی از خسارات سیل
وی با اشاره به نمونه‌هایی از خسارات سیل گفت: افزایش خسارات جانی و مالی سیلاب فروردین ۱۳۸۸ قم به دلیل تغییر کاربری و تبدیل محدوده سیلاب‌دشت و بستر رودخانه قم‌رود به پارکینگ خودرو صورت پذیرفت ولی شفافیتی در این خصوص مشاهده نشد، همچنین سیلاب اسفند ماه ۱۳۹۷ تا فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۸ که آن را به عنوان بزرگترین سانحه طبیعی نیز معرفی کرده‌اند، به خسارات جانی و مالی شدید در بیش از ۲۱۳ شهر از استان‌های کشور به خصوص در استان‌های فارس، لرستان و گلستان منجر شد. مهم‌ترین دلایل افزایش خسارات جانی و مالی سیلاب یاد شده نیز، توسعه شهری در سیلاب‌دشت و احداث راه و راه‌آهن در مسیرها و مسیل‌های اختصاصی عبور جریان‌های سیلابی معرفی شد به گونه‌ای که به منظور تخلیه آب از مناطق سیل‌زده، به ناچار بخشی از خط آهن آق‌قلا در استان گلستان منفجر شد ولی متاسفانه به دلیل فقدان شفافیت کسی پایبند به پاسخگویی نبود. در زمان وقوع همین سیلاب، فشار مسئولین سیاسی استان مانع از تخلیه آب به منظور ایجاد حجم خالی برای کنترل سیلاب در سدهای منطقه شدند و به همین دلیل بهره‌برداری مناسبی از سدهای مخزنی استان صورت نپذیرفت و مجموعه سدهای گلستان، بوستان و وشمگیر تقریبا هیچ کمکی به کنترل و مدیریت سیلاب فروردین ۱۳۹۸ نکردند.
سدها موثرند؟
رییس سابق کمیته ارزیابی سیلاب کمیته ملی سدهای بزرگ ایران افزود: این در حالی است که به دلیل هم‌زمانی اتفاقیِ آماده شدن سد مخزنی گلستان برای آبگیری، با وقوع سیلاب مرداد ماه ۱۳۸۰ گرگان‌رود، سیلاب بسیار بسیار بزرگ، بی‌همتا و تاریخی یاد شده که مقدار پیک آن در حد سیلاب حداکثر محتمل و معادل ۳۰۰۰ متر مکعب بر ثانیه در ایستگاه‌های آب‌سنجی به ثبت رسیده است، بطور کامل کنترل شده و به صورتی کاملا اتفاقی از یک فاجعه ملی جلوگیری به عمل آمد. این تصمیمات در جلوگیری از تخلیه سدها برای ایجاد حجمی برای کنترل سیلاب در همین زمان برای سد مخزنی کرخه در خوزستان نیز تاثیرگذار بود تا تاثیرات سد بزرگ کرخه برای کنترل سیلاب تا حدودی کاهش یابد. لازم به گفتن است که سد مخزنی گتوند نیز در کنترل و مدیریت سیلاب بسیار بزرگ فروردین ماه ۱۳۹۴ رودخانه کارون نقش بسیار اساسی و حیاتی را ایفا کرده و از وقوع یک فاجعه ملی در خوزستان جلوگیری کرد.
وی گفت: تاکنون در موضوع افزایش خسارات جانی و مالی سیلاب‌های بزرگ و ویرانگر تیرماه ۱۳۹۴ رودخانه کن در تهران، فروردین ماه ۱۳۹۸ دروازه قرآن شیراز، مرداد ماه ۱۴۰۱ امام‌زاده داوود، اردیبهشت ماه ۱۴۰۳ سیستان و بلوچستان و خراسان رضوی که خسارات جانی و مالی شدید بر جا گذاشت؛ نیز کسی پاسخگو نبوده است.
دستورالعمل‌های غیربومی به خسارات جانی و مالی دامن زده است
فدائی‌فرد در ارزیابی عملکرد مسئولین مرتبط با کنترل و مدیریت سیلاب تصریح کرد: با وجود این که در سدسازی رتبه سوم جهان را به خود اختصاص داده‌ایم و به خصوص به‌زعم مسئولین هیات اجرایی کمیته ملی سدهای بزرگ، بسیار سطح بالا نیز هستیم و حتی پیش از این، جشن خودکفایی سدسازی نیز برپا کرده‌ایم، متاسفانه تاکنون هیچ دستورالعمل، ضابطه و یا آیین‌نامه‌ای در صنعت آب و سدسازی برای ساخت و به خصوص بهره‌برداری از سدهای بزرگ مخزنی برای کنترل و مدیریت سیلاب که یکی از وظایف ذاتی کمیته ملی سدهای بزرگ ایران است، تدوین نکرده‌ایم و محکوم به استفاده از دستورالعمل‌های بومی نشده ایالات متحده، اروپا و یا حتی کشورهای آسیایی هستیم و به تبع آن، همچنان شاهد افزایش خسارات جانی و مالی سیلاب‌ها خواهیم بود.
خطر در کمین تهرانی‌ها
وی در ادامه نسبت به خسارات وقوع سیلاب در تهران هشدار داد و گفت: با توجه به اینکه پدیده تغییر اقلیم رو به گسترش است، روز به روز شاهد افزایش فراوانی وقوع سیلاب‌ها خواهیم بود و از طرفی دیگر، تجاوز به حریم منابع طبیعی و حرمت مردم فزاینده شده است و از این پس شاهد خسارات جانی و مالی بیشتر ناشی از وقوع سیلاب‌های بزرگ در کشور خواهیم بود. در کلان شهر تهران، وقوع بارندگی گسترده و شدید بیش از ۴۰ میلی‌متر در ۲۴ ساعت و مشابه بارندگی به وقوع پیوسته در شهر مشهد می‌تواند بسیار فاجعه‌بارتر باشد که دلیل اصلی آن هم این است که رودخانه‌ها و مسیل‌های متعددی از ارتفاعات شمالی به تهران مشرف هستند که همگی دستخوش تغییرات غیرمجاز شده و فضاهای باقیمانده نیز توسط شهرداری مورد ساخت و سازهای شهری قرار گرفته و از نفوذپذیری آنها به شدت کاسته شده است و همه جریان‌های سیلابی را در زمانی بسیار کوتاه و اندک به شهر تهران سرازیر خواهند کرد و همه زیرساخت‌ها و به خصوص متروی تهران را تحت‌تاثیر قرار داده و خسارات جانی و مالی شدید در پی خواهد داشت. این در حالی است که ارزیابی اثرات تغییر اقلیم حاکی از آن است که امکان وقوع بارندگی‌های بسیار بزرگتر و همانند بارندگی بیش از ۱۰۰ میلی‌متر در کمتر از ۲۴ ساعت در امارات متحده عربی، برای شهر تهران نیز بسیار محتمل است که خسارات آن غیرقابل‌تصور و بعضا غیرقابل‌جبران خواهد بود.
این کارشناس حوزه آب تاکید کرد: فراموش نکنیم که در سال ۲۰۲۲، بارندگی شدید و سیلاب در پاکستان، جان ۱۷۳۹ تن را گرفت و ۳۰ میلیارد دلار خسارت وارد کرد هم پاکستان و هم افغانستان از اوایل اردیبهشت ماه سال جاری نیز درگیر خسارات شدید جانی و مالی سیلاب هستند. بنابراین پیشنهاد این است که مسئولین سیاسی و به خصوص شهرداری تهران و سایر کلانشهرها به جای آن همه اصرار بر ساخت مسجد در پارک‌ها و هزینه کردن برای برنامه‌ها، جشن‌ها و سوگواری‌های مذهبی، نسبت به شناسایی مناطق مستعدِ افزایش خسارات سیل اقدام کرده و فعالیت‌های مورد نیاز برای مدیریت بحرانِ ناشی از وقوع سیل‌های بزرگ شهری را در دستور کار خود قرار دهند.
جدی نگرفتن هشدارها، غیرقابل‌جبران است
وی خاطرنشان کرد: جدی نگرفتن این قبیل هشدارها، غیرقابل‌جبران است، بنابراین لازم است هر چه سریع‌تر با بکارگیری مدیران متخصص و با تجربه، پاسخگو کردن مسئولین، اصلاح سیاست‌های کلان حاکمیتی به منظور فراهم شدن کاهش تحریم‌ها، امکان توسعه اشتغال غیرآب‌محور، کاهش فقر، اختلاس، رانت و اختلاف طبقاتی و نهایتا بهبود شرایط اقتصادی و معیشتی مردم و ایجاد شفافیت در همه امور، امکان حفظ جان و مال مردم در زمان وقوع سیلاب‌های بزرگ فراهم شود.
سیل پایتخت را جدی بگیریم
فدائی‌فرد ابراز امیدواری کرد که مسئولینی که قرار است در دولت جدید بر سر کار بیایند هشدارهای وقوع سیلاب را جدی بگیرند و یقین داشته باشد که کشور و به خصوص کلانشهرها و علی‌الخصوص پایتخت در معرض خسارات شدید و جبران‌ناپذیر جانی و مالی در اثر وقوع سیلاب‌های بزرگی خواهد بود که باید جدی گرفته شود. بعبارت دیگر تابستان به سرعت به پایان خواهد رسید و فصل بارش‌های سنگین و وقوع سیلاب‌ها را شاهد خواهیم بود نتیجه اینکه علاج واقعه پیش از وقوع باید کرد.
