چه کسی اولین‌بار اذان را در بیات ترک اقامه کرد؟
اذان‌هایی گوش‌نواز و آشنا از موذن‌های مطرح کشور
اذان به معنای آگاهی‌سازی و اعلام زمان معنوی اقامه نماز یکی از زیباترین مناجات‌هاست که مسلمانان بارهای بار آن را شنیده و خوانده‌اند. اما چه اتفاقی می‌افتد که اقامه اذان توسط تعداد معدودی از موذن‌ها سال‌ها و دهه‌ها ماندگار می‌شود؟
به گزارش خبرنگار ایلنا، یکی از مهمترین مناجات‌های مسلمانان اذان است؛ نوایی اعجاب‌انگیز و گیرا که به طور مرتب در وعده‌های صبح، ظهر، عصر و عشاء در تمام شهرهای مسلمان‌نشین دنیا اقامه می‌شود. اذان در لغت به معنای آگاه کردن است و همین معنا خود گویای مفهوم و اهمیت این مناجات زیبای مذهبی به حساب می‌آید.
از اینکه اولین فردی که در ایران به اقامه اذان پرداخته اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما به طور قطع می‌توان گفت اولین اذان ضبط شده متعلق به ابوالحسن دماوندی است. این اثر در دسترس و قابل شنیدن است اما به دلیل قدیمی بودن از کیفیت پایینی برخوردار است.
موضوع مهمتر که اذان و اذان گویی، مانند مناجات و مناجات‌خوانی موضوعی قابل بررسی است و می‌توان به این واسطه روند طی شده را از ابتدا تا امروز بررسی کرد. اما موضوعی که اذان موذن‌های ایرانی را از دیگر اقامه‌ها توسط موذن‌های غیر ایرانی متمایز می‌کند، لحن و بار موسیقایی آن است که به نوعی تاثیر گرفته از موسیقی دستگاهی ایران است.
در اواخر دوره قاجاریه اذان بر اساس الگوهای عربی اقامه می‌شد و فردی که برای اولین‌بار بر اساس موسیقی ایرانی به اقامه اذان پرداخته محمد فلاحی معروف به ابولحسن دماوندی است. اتفاقا در همین دوره قاجار است که اذان دماوندی برای اولین‌بار ضبط می‌شود و اینکه او موذن مظفرالدین شاه قاجار بوده است. صدای دماوندی به طور دقیق‌تر در سال ۱۲۹۱ شمسی در آواز بیات ترک روی گرامافون ضبط شد.
پس از دماوندی بوده که آوازخوان‌های ایرانی اذان را بر اساس دستگاه‌های موسیقایی ایرانی اقامه کرده‌اند که البته دلیل زیبایی دو چندان و مانایی این دست از آثار به همین دلیل است. به هرحال موسیقی خواه‌ناخواه بر مخاطب تاثیر می‌گذارد و او را به سوی خود جلب می‌کند که این مهم در اذان‌های موذنان ایرانی قابل درک و شنیدن است.
پس از محمد دماوندی باید از سیدحسین عندلیب اصفهانی یاد کرد که موذن مسجد تاریخی سپهسالار بوده است. حاج موذن تفرشی هم یکی دیگر از موذن‌های مطرح تاریخ معاصر است. او پدر حسین قلی‌خان نکیسا است و در دوره محمدعلی شاه می‌زیسته است. سیدعبدالرحیم دماوندی را هم یکی دیگر از موذنان مطرح می‌دانند.
ابوالحسن دماوندی
اولین موذن رسمی ایران
ابوالحسن دماوندی با نام اصلی محمد فلاحی سال ۱۲۴۶ زاده شد. او پیش از آنکه به اقامه اذان بپردازد، خواننده ردیف مجلسی و از منبرخوانان عصر ناصری بوده است. او تا اوائل دوره پهلوی دوم زنده بود و به سال ۱۳۵۲ در سن ۱۰۶ سالگی درگذشت.
او ردیف آوازی و فن خوانندگی را نزد جعفر لاهیجی آموخت و با بزرگانی چون میرزا حسین‌قلی، میرزا عبدالله، علی اکبرخان شهنازی، درویش‌خان و طاهرزاده دوستی و همکاری داشته است. آنطور که در منابع مکتوب آمده شیوه خوانندگی دماوندی، خراسانی بوده و در این زمینه نام او را در ردیف افرادی چون سیدباقر جندقی، شیخ طاهر ضیاء، رثایی، حاجی تاج نیشابوری و علیخان نایب‌السلطنه قرار داده‌اند.
خودش درباره اینکه چگونه اذان را فراگرفته در یک گفتگوی رادیویی از سید جعفر لاهیجی و سیدعبدالرحیم اصفهانی نام برده است.
اولین اذان ضبط شده ایرانی که توسط ابولحسن دماوندی اقامه شده
با اشاره به اینکه از دیگر موذن‌های عهد قاجار و پس از آن اثری به جا نمانده، باید گفت محمد آقاتی، رحیم و سلیم موذن‌زاده اردبیلی، حسین صبحدل، حسن رضاییان، عطالله امیدوار، روح‌الله کاظم زاده، کریم منصوری و شهریار پرهیزگار نیز برخی از موذن‌های نامدار معاصرند که در میان آنها محمد آقاتی، رحیم موذن‌زاده اردبیلی و حسین صبحدل از بقیه شناخته‌شده‌تر هستند.
شیخ محمد آقاتی
موذن خودآموخته و اذانی در بیات ترک و دستگاه شور
شیخ محمد آقاتی یکی از روحانیون و موذن‌های خودآموخته است که زیر نظر اساتید آموزش ندیده است. با این حال او را در رده موذن‌های مطرحی چون رحیم موذن‌زاده اردبیلی و جواد ذبیحی قرار می‌دهند. او را به عنوان یکی از برجسته‌ترین و صاحب سبک‌ترین موذنان آستان قدس رضوی می‌دانند.
اقامه اذان توسط محمد آقاتی در مایه موسیقایی «اصفهان»
شیخ محمد آقاتی اذانی دارد که در مایه بیات ترک از دستگاه شور اقامه شده و مخاطب ایرانی بی‌آنکه بداند بارها آن را شنیده است. باید یادآور شد که بیات ترک بارها از سوی قاریان و موذن‌ها مورد توجه قرار گرفته و برای مخاطبان نوایی آشناست. محمد آقاتی اولین کسی است که اذان را در این دستگاه اقامه کرده است.
اذان زنده‌یاد آقاتی که در دستگاه موسیقایی «شور» اقامه شده است
یکی از ویژگی‌های شیخ محمد آقاتی، فرود صدای او در انتهای اذان بوده است. او دومین «لااله الا الله» انتهای اذان را در قالب درآمد شور به پایان می‌رسانده است. محمد آقاتی اولین اذان خود را در سال ۱۳۲۰ در مسجد جامع گوهرشاد اقامه کرده و صدای او در سال ۱۳۲۷ ضبط شده و در ۲۹ شهریور ۱۳۹۰ در فهرست میراث معنوی ایران قرار گرفته است.
این روحانی موذن در نهایت روز یکشنبه ۱۸ مهر ۱۳۷۲ به سن شصت و هشت‌سالگی درگذشت.
رحیم موذن‌زاده
اذانی که میراث معنوی کشور شد!/ اثری در گوشه
اما یکی از اذان‌های مطرح دوران معاصر متعلق به رحیم موذن‌زاده اردبیلی است که در سال هشتاد و هفت به عنوان میراث معنوی کشور به ثبت رسید. اذانی که توسط این موذن اقامه شده در آواز بیات ترک و در گوشه «روح‌الارواح» است. این اثر به طور دقیقی در سال سی و چهار ضبط شده است. رحیم موذن‌زاده که برادر سلیم موذن‌زاده یکی دیگر از مداحان و موذنان مطرح اذان‌گویی در خانواده‌شان را میراثی ۱۵۰ ساله می‌داند.
اذان معروف زنده‌یاد رحیم موذن‌زاده در گوشه روح‌الارواح که برای مخاطبان یادآور ماه رمضان است
موذن‌زاده درباره ماندگاری این اثر اینگونه گفته که دلیل این اتفاق قربه‌الی‌الله بوده چرا که با زبان روزه اقامه کرده است. او در سال هشتاد چهار به بیماری سرطان مبتلا شد و در بیمارستان مدائن تهران دیده از جهان خاکی فروبست اما اثرش همچنان زنده و ماندگار و زیباست.
رهبر انقلاب اذان موذن زاده را پر مغز و پر حرارت خطاب کردند. از نظر ایشان اذان باید با لهجه عربی خوانده شود و لهجه بسیار مهم است. اگر غیر عربی باشد صحیح نیست. همانند قرآن و نماز که مثلا (ولاالضالین) باید با مد خوانده شود و اگر رعایت نشود انگار اصلا خوانده نشده است.
حسین صبحدل
اذان‌گوی انقلاب
حسین صبحدل در میان اذان‌گویان نسل‌های گذشته معاصرتر است. البته اذان مشهور او در دوران پیش از انقلاب اقامه شده است. در دوره‌ای که پخش اذان از تلویزیون و رادیو مرسوم نبوده اذان صبحدل در محافل مذهبی پخش می‌شده است. شاید به همین دلیل است که اثر حسین صبحدل را اذان انقلاب می‌دانند.
اقامه اذان حسین صبحدل در دستگاه «ماهور» که متعلق به موسیقی ردیف دستگاهی ایران است
حسین صبحدل، متولد سال ۱۳۱۰ است و در مقاطعی هم مدیر برنامه افرادی چون آیت‌الله طالقانی و علی شریعتی بوده است. اما موضوع مهمی که روی کار حسین صبحدل هم تاثیر فراوان داشته اشراف کامل او بر موسیقی ردیف دستگاهی ایران است و اتفاقا اذان مشهور و گوش‌نواز حسین صبحدل بر همین اساس اقامه شده است.
حسین صبحدل ازاواسط دهه هشتاد به عارضه ریوی دچار شد و در نهایت پس از چند سال درد و رنج، روز سیزده آبان‌ماه سال هشتاد و هشت در سن هفتاد و هشت سالگی چهره در نقاب خاک کشید.
حسن رضائیان
قاری و موذنی تحت تاثیر صوت عبدالباسط
حسن رضاییان نیز یکی از اذان‌گویان و مناجات‌خوان‌های معاصر ماست. او قاری قرآن نیز هست و نخستین‌بار با شنیدن نوای عبدالباسط تحت تاثیر آیات آسمانی قرار گرفته است. او در دوران کودکی تلاوت سوره حشر و تکویر توسط مرحوم عبدالباسط را بسیار دوست می‌داشته است.
رضاییان زاده مهرماه سال ۱۳۳۴ و اهل تهران است و فعالیت‌های مذهبی خود را با تلاوت و قرائت قرآن در کودکی آغاز کرد. پدر او قاری قرآن بوده و این قضیه مسیر او را به سوی موفقیت‌های که داشته هموار کرده است.
اگر چه گاهی از سبک اساتیدی چون غلوش، مصطفی اسماعیل و منشاوی تقلید می‌کند اما بطور کلی تلاوتهای او رنگ و بوی تلاوتهای استاد عبدالباسط را دارد. او همچنین در بسیاری از مسابقات سراسری قرآن کریم شرکت کرده و دراین زمینه عناوین مختلف و متعددی کسب کرده ست.
او نخستین بار در سال ۱۳۵۸ در سیمای جمهوری اسلامی ایران به تلاوت پرداخت پرداخت. او در همین راستا به اقامه اذان نیز پرداخته است که نوای آن برای مخاطبان آشنا و دل‌انگیز است.
اذان مطرح حسن رضاییان در دهه شصت و بین سال‌های ۶۶ و ۶۷ در رادیو ضبط شده است. مخاطبان بارها در مناسبت‌ها یا ایام معمولی، اذان زیبای رضاییان را از رادیو و شبکه‌های مختلف تلویزیون ایران شنیده‌اند. اذانی که توسط رضاییان اقامه شده در دستگاه حجاز است.
اقامه اذان توسط حسن رضاییان در دستگاه موسیقایی «حجاز»
حسن رضاییان معتقد است که اذان گفتن باید دارای حس خاصی باشد و دستگاه حجاز را برای اذان گفتنشان انتخاب کرده که این اذان در سال‌های ۶۶ تا ۶۷ در رادیو ثبت شه است.
باید یادآور شد که تعداد موذن‌های موثر بیش از اینهاست. شاید اسامی این افراد برای مخاطبان آشنا نباشد اما نوای آنها بارها از رسانه‌ها به سمع و نظر آنها رسیده است.
محمد حسین سعیدیان، محمد حسین سبزعلی، محمد حسین ابوزید، محمد غفاری، کریم منصوری، عبدالحسن محمد پور، قاسم رضیعی و عباس سلیمی برخی از موذن‌هایی هستند که اذان آنها را بارها شنیده‌ایم.
نگاهی کوتاه به زندگی موذنی تاثیرگذار اما غیر ایرانی
با توجه به گستره اسلام در سطح کره خاکی، باید گفت تعداد اذان‌گویان محدود به کشور ما نیستند و دیگر ملت‌های مسلمان نیز طبق روال جهان اسلام طی سه وعده صبح، ظهر و عشاء اذان می‌گویند. در کشور ما اذان راغب مصطفی غلوش از اقامه دیگر موذن‌های غیر ایرانی شناخته شده‌تر است.
راغب مصطفی غلوش
نام‌آشناترین قاری و موذن غیر ایرانی
راغب مصطفی مصطفی غلوش، زاده ژویه سال ۱۹۳۸ و اهل مصر است و در چهارم فوریه سال ۲۰۱۵ دارفانی را وداع گفت.
این قاری قرآن را یکی از موثرین قراء مصر می‌دانند که به دلیل سفرهایش به کشورمان بیش از دیگر قاریان و موذن‌ها شناخته شده است. او یکی از افرادی است که در سنین پایین موفق به حفظ کامل قرآن مجید شده است.
اذان گوش‌نواز و زیبای راغب مصطفی غلوش که دهه‌های قبل در ماه رمضان و پیش از افطار پخش می‌شد
عبدالغنی الشرقاوی، ابراهیم الطبهیلی و ابراهیم سلام، استادانی هستند که غلوش نزد آنها تلمذ کرده است. مرحوم غلوش یکی از معدود افرادی است که در کشورهایی چون فرانسه، آمریکا و کانادا به تلاوت بین‌المللی قرآن پرداخت و به همین واسطه بود که به ایران هم سفرهایی داشت. او در سال ۱۳۶۸.۱۳۷۴، ۱۳۷۹ و ۱۳۸۱ به ایران سفر کرده بود.
راغب مصطفی غلوش که بسیار تحت تاثیر مصطفی اسماعیل (یکی دیگر قاریان نامی مصر) بوده در نهایت به سال ۲۰۱۶ در روستای برما که زادگاه اوست به خاک سپرده شد.
ایرانیان اذان راغب مصطفی غلوش را بارها از رسانه‌های داخلی شنیده‌اند.
سخن پایانی
در پایان باید گفت رمز ماندگاری آثار هنری، معنوی و آیینی بهره‌گیری از ریشه‌ها و مولفه‌هایی است که توسط استادان گذشته روی آنها تاکید شده است. از سوی دیگر بهتر آن است که قاریان و موذن‌های معاصر پیش از پرداختن به مقوله مهم مناجات، موسیقی دستگاهی ایران را تا جای ممکن فرا بگیرند و اگر این امکان به هر دلیل فراهم نیست لااقل درباره موارد مهم آن مطالعه کنند. به هر روی لازمه تولید و اجراهای موثر و ماندگار در درجه اول اعتقاد قلبی و در مرحله بعد تکنیک و آموزه‌های موسیقایی است. در غیر این صورت است که آثار مذهبی طی مدت زمان کوتاهی به ورطه فراموشی می‌روند و نامی از تولیدکنندگان آنها باقی نخواهد ماند.
