پایانی بر دعواهای حقوقی بر سرِ عمارتِ مسعودیه/ ۴ سال زمان و ۲۰۰ میلیارد تومان برای مرمت این عمارت قاجاری نیاز داریم

به گزارش خبرنگار ایلنا،‌ عمارت مسعودیه از زمان ساخته شدن تاکنون وقایع مهم تاریخی زیادی را پشت سر گذاشته و نه تنها در گذشته‌های دور بلکه در عصر معاصر نیز با فراز و نشیب‌های زیادی دست و پنجه نرم می‌کند. 

مسعودیه بخشی از عمارتی است که در محدودۀ باغ نظامیه به سال ۱۲۹۵ ه. ق. (دورۀ ناصری) به دست مسعود میرزا ظل‌السلطان، پسر ناصرالدین شاه، ساخته شد و در جریان جنبش مشروطه با توجه به نزدیکی آن به میدان بهارستان و اختلاف ظل‌السلطان با برادرش مظفرالدین شاه و فرزند او، یکی از پایگاه‌های مشروطه خواهان و مخالفان محمد علی شاه بود. حتا در آن سال‌ها در نزدیکی این عمارت بمبی دست‌ساز زیر کالسکه محمد علی شاه منفجر شد که بهانه لازم را برای به توپ بستن مجلس دست او داد. پس از واقعه بهارستان، عمارت مسعودیه نیز به همراه خانه ظهیرالدوله و سایر مشروطه خواهان به رگبار بسته شد. 

بعدها نیز بنای بسیاری از ساختمان‌های فرهنگی کشور در این عمارت گذاشته شد. نخستین کتابخانه و موزه ملی ایران جایی در گوشه این عمارت برپا شدند. حتا پایه‌های نخستین کتابخانه رسمی کشور در این مکان گذاشته شد و چند سال بعد نیز یکی دیگر از اتاق‌های آن به عتیقه‌های باستانی که از گوشه و کنار ایران به دست آمده بود، اختصاص یافت و در حقیقت نخستین موزه ایران در آن پایه‌گذاری شد. بعدها دانشکده افسری شد و حتا محلی برای استقرار نخستین وزارتخانه آموزش و پرورش شد. این اثر در تاریخ ۲۷ دی ۱۳۷۷ با شماره‌ی ثبت ۲۱۹۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. 

درنهایت نیز طی ده گذشته به منظور تغییر کاربری توسط صندوق احیای بناهای تاریخی به مزایده گذاشته شد که همین امر نیز ماجراهای جدیدی را پیش روی این بنای تاریخی گذاشت. 

اکبر تقی زاده اصل (مدیر مرمت و احیای بناهای تاریخی شرکت سرمایه‌گذاری عظام) با اشاره به قراردادی که شرکت سرمایه‌گذاری عظام با صندوق توسعه و احیا بناهای تاریخی داشت، گفت: عمارت مسعودیه در سال ۱۳۸۹ طی یک مزایده جهت مرمت، احیا و تغییر کاربری به شرکت سرمایه‌گذاری عظام واگذار شد. کاربری تعیین شده در قرارداد، اقامتی-پذیرایی مطابق با استانداردهای بین‌المللی در سطح کمپینسکی بود اما از آنجا که پیش از برگزاری مزایده، مطالعات امکان‌سنجی کارکرد آتی عمارت مسعودیه انجام نپذیرفته بود، بعد از در اختیار گرفتن عمارت مسعودیه و بررسی‌هایی که انجام دادیم متوجه شدیم این بنا نمی‌تواند تبدیل به هتل شود چراکه حفاظت از بنا در اولویت است و با توجه به آنکه سطوح تاریخی این بنا بزرگ و به صورت سالن است و اتاق، اتاق نیست امکان خرد کردن و تبدیل آن به اتاق برای کاربری هتل نیست. نباید ظرفیت و ثروت ملی را برای رسیدن به اهدافمان خرد و اتاق اتاق می‌کردیم تا بتوانیم کاربری هتل و اقامتی برای آن تدارک ببینیم. 

او با تاکید برآنکه تغییر کاربری عمارت مسعودیه به هتل و مرکز اقامتی کار اشتباهی است، یادآور شد: بعد از کاخ گلستان، عمارت مسعودیه مهم‌ترین و فاخرترین عمارت تهران از دوره قاجاریه است. می‌توان از این عمارت بهره‌برداری‌های مختلفی داشت که علاوه بر برکات آن برای تهران، تاثیرات بین‌المللی هم داشته باشد و کاربری هتلی و اقامتی، برکات آن را محدود می‌کند. یکی از شروط مندرج در قرارداد این بود که کلیه امور فنی مسعودیه باید توسط شورای فنی صندوق احیا مورد بررسی قرار گیرد نه امور اداری آن‌ها، همچنین عنوان شده بود که تعیین و تغییر کاربری از جمله اختیارات صندوق احیا خواهد بود. پس از مطلع کردن صندوق احیا درخصوص این مهم که عمارت مسعودیه نمی‌تواند کاربری اقامتی و هتل داشته باشد، موافقت شد که برای تعریف کاربری جدید باید مطالعات دقیقی انجام شود. از این رو در صدد تعریف شرح خدمات امکان‌سنجی برآمدیم. 

او ادامه داد: از این رو با موافقت صندوق احیاء در اوایل دهه ۹۰ در صدد انجام مطالعات مبسوطی برای تعیین کارکردهای مناسب این عمارت انجام و پس از بررسی‌ها، حدود ۳ ماه طول کشید تا از ۱۱ سناریو متفاوت که یکی از آن‌ها هتل بود کاربری نهایی را که همان مرکز برگزاری رویدادهای فرهنگی، هنری و آموزشی است، به کمیته فنی صندوق احیاء ارائه شد. اعضای این کمیته در بهمن ۱۳۹۰ ضمن تشویق و قدردانی از نحوه انجام این مطالعات با نامناسب دانستن کاربری اقامتی-پذیرایی، تلفیقی از سناریوهای پیشنهادی شامل فرهنگی، هنری و آموزشی را مورد تصویب قرار دادند. در این نقطه بود که پیش‌بینی شد تا بخش حقوقی صندوق در صدد تغییر و حل مشکلات قرارداد اولیه برآید چراکه دیگر قرار نبود عمارت مسعودیه هتل شود و باید کاربری آن به لحاظ حقوقی به مرکز رویدادهای فرهنگی، هنری و آموزشی تغییر می‌کرد. 

مدیر مرمت و احیای بناهای تاریخی شرکت سرمایه‌گذاری عظام یادآورشد: بخش حقوقی صندوق به این موضوع ایراد گرفت و عنوان شد تغییر این کاربری که در قرارداد ذکر شده، از اختیارات صندوق خارج است. اینگونه بود که این موضوع را در هیات دولت مطرح کردیم و در کمیسیون‌های مختلف توضیحات لازم را ارائه دادیم و آخرین کمیسیون نیز کمیسیون امور لوایح دولت بود که از قضا اعضای این کمیسیون از مسعودیه بازدید کرده بودند و متوجه شده بودند که تعریف کاربری اقامتی برای آن اشتباه است و در نهایت کاربری جدید را مورد تایید قرار دادند. چند هفته بعد از تایید این کمیسیون، رییس سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری پیام داد که می‌خواهد از مسعودیه بازدید کند و عنوان کرد که لایحه تغییر کاربری مسعودیه را از دولت خارج کرده و دلیل امر را ایراداتی دانست که سازمان بازرسی به پرونده داشته. این ایرادات قبل از آن توسط دیوان محاسبات نیز مطرح شده بود که ما پاسخ لازم را ارائه داده بودیم که متقاعد شده بود. از این رو پاسخ‌ها وجود داشت. در همان گیر و دار بودیم که ماجرای پروژه «به روایت یک شاهد عینی» آزاده اخلاقی (عکاس و کارگردان) پیش آمد. 

او با اشاره به ماجراهایی که آن روزها درخصوص پروژه آزاده اخلاقی در معسودیه رخ داد، گفت: در آن زمان اخلاقی با هماهنگی‌هایی که قبلاً صورت گرفته بود می‌خواست صحنه به توپ بستن مجلس را اجرا کند که ناگهان شاهد حضور خبرنگاران و بعد هم ریاست صندوق احیا و حراست و… بودیم و عنوان شد که مسعودیه را به آتش کشیدند همین امر سبب توقف فعالیت پروژه در مسعودیه شد. همین ماجرا سبب شد تا نامه بزنند که قرارداد با عظام لغو شده این درحالی است که اجازه فسخ نداشتند و باید جرم توسط قاضی تشخیص داده شود و با حکم محکمه و رای دادگاه این کار انجام گیرد. اینگونه بود که ماجرای شکایت و ادعای دعوی صندوق احیا به دادگاه مطرح و روند دادگاه ۵ سال به طول انجامید. 

تقی زاده افزود: درواقع از شرکت سرمایه‌گذاری عظام به سه دادگاه با موضوعات مختلف شکایت صورت گرفته بود. از جمله این شکایات حفاری غیر مجاز در جبهه غربی مسعودیه بود که عنوان می‌شد در این حفاری اموال دوره هخامنشیان بدست آمده و فروخته شده. این درحالی است که کاوش در این بخش به سرپرستی ناصر نوروززاده چگینی (باستان‌شناس) و با مجوز پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری انجام شده بود. در آن کاوش یک کاسه توالت از دوره رضاشاه و سرچپق و چند شی‌ء دیگر بدست آمده بود که همچنان برای بردن آن‌ها به پژوهشگاه نامه می‌زنیم. در آن پرونده کیفری، رای به نفع عظام داده شد. 

او ادامه داد: شکایت دیگر به دادگاه رسانه بود که مرتبط نبود و شکایت دیگر درخصوص فسق قرارداد با موضوعیت مسائل حقوقی بود. این دادگاه خیلی طول کشید و در نهایت قاضی رای داد که آمدن صندوق احیا به مسعودیه و اسکان در آن، تصرف عُدوانی است و باید خسارت بدهند و برای مدتی که در مسعودیه بودند، اجاره دهند و جریمه دیگری هم لحاظ شد و با توجه به آنکه شورای فنی که تنها نهاد تصمیم گیرنده درخصوص امور مسعودیه است، موافقت خود را برای تبدیل مسعودیه به مرکز رویدادهای فرهنگی، هنری و آموزشی اعلام کرده، این امر ابلاغ و سرمایه گذار در صدد این تغییر کاربری برآمد. بعد از رای دادگاه، صندوق در صدد انجام مذاکره برآمد و ما از دریافت جرایم و خسارت و اجاره و… که میلیاردها تومان می‌شود، صرف نظر کردیم و خواستار ایجاد امکانی برای انجام کارهایمان شدیم که شرط اول آن رفتن صندوق توسعه و احیای بناهای تاریخی از عمارت مسعودیه است. الحاقیه قراردادی بستیم که طی آن زمان بهره‌برداری و قیمت تغییر کرد. 

مدیر مرمت و احیای بناهای تاریخی شرکت سرمایه‌گذاری عظام در پاسخ به این سئوال که بر اساس گفته مدیرعامل صندوق توسعه صنایع‌دستی و فرش دستباف و احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی، این مجموعه به زودی عمارت مسعودیه را تخلیه و به بنای جدیدی در منطقه ۱۲ نقل مکان خواهد کرد، گفت: بنابر تاریخی که در قرارداد الحاقی ذکر شده صندوق باید ۲۹/۱۲/۱۴۰۱ مسعودیه را تخلیه می‌کرد اما اکنون بیش از ۹ ماه از آن تاریخ می‌گذرد و هنوز نقل مکان اتفاق نیفتاده. حتا از زمانی که عظام از مسعودیه رفت و تا زمان بازگشت، یک آجر روی آجر گذاشته نشده. حتا یک دانه ماسه خریداری نشده و باوجود آنکه ساختمان تاریخی دائم در معرض فرسایش و تخریب است، هیچ کار مرمتی و استحکام بخشی در آن انجام نشد. با این وجود به محض بازگشت در صدد رفع خطر و مرمت اضطراری برآمدیم و داربست‌های بیرونی را برای سردر پیاده در آخرین هفته اسفند ماه سال ۱۴۰۱ بناکردیم. چراکه این بخش از بالا در حال ریختن بود و ممکن بود برای رهگذران خطرساز شود. 

تقی زاده اصل همچنین به وضعیت نامناسب دیوار غربی سمت خیابان ملت اشاره کرد و گفت: این بخش از دیوار هم شکم داده بود که درحال مرمت اضطراری آن هستیم. همچنین گچ بری روی نما در بخش‌هایی طبله کرده و حتا ریخته بود که اکنون در حال تثبیت آن هستیم. تمیزکاری گچ بری‌ها نیز در جریان است و مرمت ارسی‌ها را در دست داریم چراکه شکستگی آن‌ها سبب می‌شود که باد و باران به داخل مجموعه نفوذ و سبب تخریب بخش داخلی شود. مرمت کاشی‌ها، کتیبه‌های خطی درون سر سرا که مخاطرات جوی درحال تخریب آن است را نیز در دست داریم. این کتیبه‌ها در کارگاه مرمت کتیبه‌های خطی در حال مرمت هستند. 

او درخصوص وضعیت ستون‌های بخش حیاط داخلی که گویی با تبر بخش‌هایی از آن کنده شده‌است، گفت: این یک معضل سازه‌ای نیست. در گذشته روی ستون اصلی رنگ زدند. وقتی سطوح بیرونی رنگ زده می‌شوند، باران و رنگ و رطوبت سبب باز شدن قشای رویی و در نهایت نفوذ رطوبت می‌شود، گچ پشت این رنگ‌ها به دلیل رطوبت صدمه دیده‌اند. نظر فعلی من این است که باید بررسی بیشتری در خصوص این ستون‌ها انجام شود. درحال حاضر گمانه‌هایی زده‌ایم تا به هسته اصلی چوب برسیم و عموما چوب از پایه ستون آسیب می‌بیند از این رو نیاز است تا مطالعات بیشتری داشته باشیم. مشکل سازه‌ای نیست و مربوط به آرایه است. 

او در پاسخ به این سئوال که آیا مطالعاتی درخصوص میزان تخریبی که عمارت مسعودیه طی دعوای حقوقی بین شرکت سرمایه‌گذاری عظام و صندوق توسعه و احیا بناهای تاریخی متحمل شده، صورت گرفته است، گفت: پاسخ این سئوال خیلی سخت است و نمی‌توان به دقت گفت که چنددرصد بنا فرسوده‌تر شده است اما قطعا فرسایش اتفاق افتاده. مرمت اضطراری یک بنا که امروز باید انجام شود را نباید به فردا موکول کرد چراکه روند فرسایش بنا همیشه در یک روند سینوسی منظم طی نمی‌شود بلکه شیب تخریب به یکباره زیاد می‌شود. حتا نمی‌توان گفت چند درصد بنا نیازمند مرمت اضطراری است. 

او درخصوص ساخت سرویس بهداشتی در حیاط پشتی نیز گفت: این سرویس بهداشتی بخشی از تجهیز کارگاه مرمت و البته موقف است. تعدادی از استادکاران و کارشناسان مرمت ما در اتاق‌های حیات پشتی می‌خوابند و نیازمند سرویس بهداشتی بودند برای رفع نیاز آن‌ها این سازه ساخت شد که برگشت‌پذیر هم هست. از آنجایی که خرید و جانمایی کانتینرهای آماده سرویس بهداشتی هزینه هنگفتی به همراه داشت و امکان آسیب به بنا را زیاد می‌کرد و وجود درخت در حیات مانع آن بود، در صدد ساخت سازه برآمدیم و تکرار می‌کنم که با پایان کارگاه‌های مرمتی برچیده خواهد شد و حتا ساخت آن با هماهنگی شورای فنی صندوق احیا بوده. 

تقی زاده با تاکید برآنکه عمارت مسعودیه در آینده علاوه بر تاثیری که در منطقه پیرامون خود و شهر تهران خواهد داشت، نقش برون مرزی نیز دارد، گفت: مرکز رویدادهای فرهنگی، هنری و آموزشی تهران در مسعودیه خواهد بود. در حوزه آموزشی به سراغ آموزشی‌هایی می‌رویم که اکنون در دانشگاه‌ها وجود ندارد و بیشتر بین رشته‌ای هستند. برای مثال، اقتصاد فرهنگ، مدیر فرهنگی که بتواند برنامه ریزی فرهنگی داشته باشد. آموزش در حوزه سینما و… در کل آموزش‌هایی که هیچ جا نمی‌شود. حتا کارشناسی نسخ خطی و آثار تاریخی، ساز، اشیاء فرهنگی و… و شناسنامه دار کردن و حتا مرمت آثار را در این مکان انجام خواهیم داد چراکه این کارها در هیچ مکانی انجام نمی‌شود.

تقی زاده با اشاره به تجربه‌ای که از بازگشایی درهای کارگاه‌های مرمتی به روی عموم دارد، گفت: بیشتر مدیران معتقد هستند که موقع مرمت باید درهای کارگاه‌ها به روی بازدیدکنندگان بسته باشد اما من نتایج مثبت کارگاه‌های باز را دیده‌ام. نخست آنکه به کار انضباط داده می‌شود و مسئول کارگاه از آنجا که می‌داند زیر ذره بین افکار عمومی است درصدد ساماندهی کارگاه خود برمی‌آید و دیگر مصالح این سو و آن سو رها نمی‌شود، دوم آنکه کسی که کار مرمت می‌کند نمی‌تواند برود جایی قایم شود و چپق بکشد یا چرت بزند و… سوم آنکه ناچار است برای پاسخگویی به پرسش‌های متعدد بازدیدکنندگان همیشه آماده و به روز باشد. 

مدیر مرمت و احیای بناهای تاریخی شرکت سرمایه‌گذاری عظام درخصوص پیش‌بینی زمان مرمت عمارت مسعودیه گفت: پیش‌بینی من حدود ۴ سال است و برای این مرمت نیز حدود ۲۰۰ میلیارد تومان بدون تجهیز بنا نیاز است. ضمن آنکه قصد داریم امکان اجرای تئاتر و کنسرت را در مسعودیه فراهم کنیم و امکان حضور تا ۱۵۰۰ نفر را نیز داریم تا بتوانیم امنیت خیابان‌های اطراف را تا پاسی از شب افزایش دهیم. نباید فراموش کرد که رفت و آمد افراد مختلف به مسعودیه طی روزهای فعالیت خود سبب شده بود تا معتادین و کارتن خوابهایی که در گوشه و کنار منطقه فعال بودند، برچیده شوند. 

او همچنین در پاسخ به این سئوال که با توجه به آنکه بیشتر زمینه‌های گچ‌بری‌ها آبی و فیروزه‌ای بوده، آیا قرار است مجدد همین رنگ در پس زمینه زده شود، گفت: نمای ما چند رنگ است. اکنون درحال مرمت هستیم و لایه‌های تاریخی رنگ‌ها بیرون خواهد آمد. باتوجه به آنکه در ادوار مختلف تاریخ استفاده‌های متفاوت از بنا داشتند به تبع رنگ‌های مختلف استفاده شده. برای مثال در دوره مسعود میرزا یک لایه رنگ و در دوره آموزش و پروش لایه دیگری از رنگ در بنا استفاده شده. هیچ کدام این لایه‌های رنگ پاک نمی‌شود بلکه شواهدی از آن در بخش‌هایی باقی خواهد ماند. سعی می‌کنیم که دوباره رنگ‌های گذشته را برگردانیم. 

این استاد مرمت همچنین درخصوص وضعیت اورسی‌های عمارت مسعودیه گفت: هیچ کدام از اورسی‌ها تاریخی نیستند چراکه در دوره‌ای تمام آن‌ها به آتش کشیده و تخریب شده‌اند. آنچه اکنون وجود دارد توسط شادروان شیرازی ساخته شده و از آنجا که نگهداری خوبی نداشته، شکسته و تخریب شده‌اند.

گزارش و عکس: معصومه دیودار