نقد اندیشه‌های خشونت‌گرایانه و روایات جعلی مهدویت در یک همایش/ امام زمان (عج) با پیام دل‌انگیز انسانی می‌آید/ ضرورت بررسی مهدویت بر پایه الهیات تاریخ
همایش بزرگ «اندیشه منجی‌گرایی» با محور نقد اندیشه‌های خشونت‌گرایانه و روایات جعلی مهدویت و همچنین پاسخ به مهم‌ترین پرسش‌ها در زمینه ظهور برگزار شد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، همایش بزرگ «اندیشه منجی‌گرایی» صبح امروز (۷ فروردین) با سخنرانی پژوهشگران دین و فلسفه و اساتید دانشگاه، از سوی گروه پژوهشی پویافکر آغاز به کار کرد.
این همایش در سخنرانی‌ها و مقالات متعددی که از سوی اندیشمندان، پژوهشگران دین و فلسفه و اساتید دانشگاه ارائه شد به این پرسش‌ها در زمینه مهدویت و منجی‌گرایی پرداخت که: «آیا می‌توان یک زندگی مسالمت‌آمیز در پرتو صلح اجتماعی داشت و در عین حال مرزهای اعتقادی را هم حفط کرد؟، آیا روایاتی که سیره خشونت‌آمیز از مهدی موعود را به تصویر می‌کشند، حقیقت دارد؟، آیا تسلط حضرت مهدی در زمان ظهور به‌واسطه شمشیر بُران و غلبه رعب و ترس بر اهل زمین است یا ابزار کاراتر دیگری در دست دارد؟، بحران‌های شیعه در زمان غیبت صغری و راهکارهای اتخاذ شده از سوی حضرت مهدی در حل آنها چگونه بود؟، شیعه دوازده امامی چگونه به شبهات راجع به وجود تاریخی امام عصر (عج) پاسخ می‌دهد؟، الهیات تاریخ چگونه می‌تواند راجع به فرجام نیکوی بشر به صورت فرا ادیانی پاسخ‌گو باشد؟، آیا می‌توان صرف نظر از استدلال‌های روایی، بیانی از مهدویت ارائه کرد که برای هر انسانی نه تنها باورپذیر باشد بلکه به داشتن یک زندگی فعال در دنیای مدرن نیز کمک کند؟، منجی‌گرایی و موعود باوری و خصوصیات منجی در مسیحیت، دین یهود و زرتشت چگونه است؟ و همچنین چگونه می‌توان با استفاده از تحلیل‌های آماری روی سیر حرکت بشریت به سمت خداباوری، دینداری و موعود‌گرایی، یک استراتژی توسعه منجی‌گرایی را در جهان بنا کرد؟»
«یحیی صباغچی» استاد مرکز معارف دانشگاه صنعتی شریف و دبیر این همایش سخنران مراسم افتتاحیه بود که در ابتدا یادآور شد این همایش در آستانه میلاد منجی موعود برپا شده و گفت: موضوع ظهور منجی موعود و اندیشه منجی‌گرایی تنها به اسلام و تشیع اختصاص ندارد و در سایر ادیان الهی نیز می‌توان این اندیشه را به وضوح دید.
او که در باب «صلح جتماعی، مرز اعتقادی» سخن می‌گفت همچنین خاطرنشان کرد که در این همایش اندیشه‌های منجی‌گرایی، نقد اندیشه‌های خشونت‌گرایانه مهدویت، مهدویت و عقلانیت، روایات جعلی مدعیان مهدویت و همچنین اندیشه‌های مهدویت در آینه ادیان الهی مورد بررسی قرار می‌گیرند.
«ناصر مهدوی» پژوهشگر دین و فلسفه هم دیگر سخنران افتتاحیه بود که در موضوع «امام زمان (عج)؛ پیام‌آور صلح و ایمان» صحبت می‌کرد.
مهدوی با تاکید بر اینکه صلح کلیدواژه قرآن، پیامبر و ائمه بوده، به توصیف جهنم و خشونت موجود در آن از سوی قرآن اشاره کرد و با بیان اینکه «زبان قران، یک زبان نشانه‌ای است» گفت: جهنم، دارِ کشمکش و خشونت است. صلح، خیر است در حالی که تنازع، ریشه جهنمی دارد.
این پژوهشگر دین و فلسفه ادامه داد: کار پیغمبر تلطیف قلوب بوده. پیامبر کینه‌ها را از سینه‌ها بیرون برد و این بود عامل اصلی دلربایی او. چراکه منطق پیغمبر بر صلح و کاهش تخاصم بنا شده بود. آیات فراوانی وجود دارد که می‌گوید تو حق نداری با سلطه به دیگران نگاه کنی، حق نداری همچون جباران با دیگران رفتار کنی چراکه تو از صلحی سخن می‌گویی که با طبع آدمی سازگار است.
مهدوی با اشاره به اینکه امام علی (ع) هم در نهج‌البلاغه بارها بر صلح تاکید کرده و می‌گوید روند زندگی با خشونت و ستیز پیش نمی‌رود، یادآور شد: ایشان در این کتاب خط‌مشی بلند برای دوستان خود و آیندگان ترسیم می‌کند.
او با تاکید بر اینکه «جریان دینی از عمق جان آدمی برمی‌خیزد.» گفت: امام زمان (عج) نیز با تبر خشونت و کوبیدن طبل خشونت و ریختن خون نمی‌آید؛ این صحبت‌ها درباره ظهور ایشان، سخنانی ساختگی و جعلی است برای مخدوش کردن چهره معنویت. او کاری را می‌کند که اولیا کردند و با یک دامن از زیبایی و گشایش و رحمت آمدند.
این پژوهشگر دین و فلسفه با اشاره به اینکه «در این جهان با اینکه خرد و دانش رشد کرده اما خشونتی که در قرن بیستم و بیست و یکم بروز کرده در سه هزار سال پیش نبوده است» گفت: وقتی آدمی نتواند امیال خود را کنترل کند تبدیل به جانوری می‌شود که میلیون‌ها انسان را می‌کشد. اما وقتی امام زمان ظهور کند، پیام زدودن علف‌های هرز از ذهن و تهی کردن از امیال بیهوده را به انسان می‌دهد.
مهدوی در پایان صحبت‌هایش با تاکید بر اینکه «آدمی وقتی دستگاه ذهنی‌اش عوض شود و هستی‌اش را سرشار کند می‌تواند جهان را با دستان خود بسازد.» خاطرنشان کرد: امام زمان (عج) با پیام دل‌انگیز انسانی می‌آید. پیام او این است که جان که نو باشد، جهان می‌تواند نو شود و عدالت را آدمیان را با انگیزه و رغبت خود می‌سازند.
در ادامه نشست اول همایش با ارائه سه مقاله برگزار شد.
«مهدی قندی» پژوهشگر مطالعات بین ادیانی در بخش نخست این نشست به سخنرانی درباره موضوع «مطالعه تطبیقی حکایت حضرت نرجس مادر امام زمان (عج)» پرداخت و به این پرسش پرداخت که آیا روایاتی که وجود تاریخی نرجس مادر امام عصر (ع) را توصیف می‌کنند با شواهد موجود از کتب کهن تاریخی رومی و مسیحی تطبیق دارند؟
«محسن الویری» عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم سخنران بعدی مراسم بود که در موضوع «الهیات تاریخ و فرجام نیکوی بشر؛ نگاه دیگر به مهدویت» صحبت کرد.
او با اشاره به محور اصلی بحث خود گفت: رستگاری نهایی بشر و اینکه بشر سرانجام از هر رنج و اندوهی رهایی پیدا کند، آرمانی است که همه ادیان و مکتب‌ها و حتی اندیشمندان به آن باور دارند. معتقدم اگر بخواهیم به چارچوب مشترک دانشی بین اینها برسیم که همه بتوانند در آن چارچوب در باب این موضوع صحبت کنند این چارچوب الهیات تاریخی است. از این رو در این بحث به این مساله می‌پردازم که الهیات تاریخ چیست و چگونه می‌توانیم از این شاخه معرفتی نو، چارچوبی برای بحث‌های مربوط به مهدویت پیدا کنیم.
این پژوهشگر در ابتدا به تعریف الهیات تاریخ پرداخت و با بیان اینکه به بررسی عقلی و روش‌مند الهیات در پهنه متن مقدس دینی (قرآن)ن)آن) پرداخته است، آن را یکی از شاخه‌های الهیات جدید خواند و گفت: تکیه بر قابلیت‌های ذاتی متن مقدس و استدلال در برابر مرجعیت دادن به قدرت ماوراء، توجه به چالش‌ها و مساله‌های بشر امروز به‌جای محدود ماندن به بحث خدا و صفات و افعال او و همچنین داشتن شاخه‌های مختلف و قابل افزایش در برابر محدود و ثابت بودن شاخه‌های آن از ویژگی‌های الهیات جدید در مقایسه با الهیات قدیم است.
الویری تفاوت الهیات جدید با کلام و دین را در دو بحث تفاوت «الهیات و کلام» و تفاوت «دین و الهیات» دانست و گفت: الهیات تنها به بررسی و حتی بررسی انتقادی می‌پردازد اما کلام وظیفه تبیین و دفاع دارد و از سویی الهیات هم به مسائل نظری و هم عینی و عملی و کاربردی می‌پردازد ولی کلام تنها ناظر به مسائل عقیدتی است. در تفاوت دین و الهیات هم باید گفت دینداری همزاد ایمان است ولی دین وجه نظری دارد.
او همچنین درباره چرایی بهره بردن از الهیات تاریخ برای بررسی مهدویت، گفت: غلبه تدریجی و نگران کننده تشیع مناسکی بر تشیع فقاهتی و معرفتی و بسته شدن تدریجی درِ گفتگو و همچنین رواج و جایگاه یافتن الهیات جدید به مثابه یک شاخه علمی و ظرفیت آن برای ایجاد یک چارچوب برای گفتگو از علل ضرورت بهره گرفتن از الهیات تاریخ برای بررسی مهدویت است.
عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم در ادامه به بررسی ابعاد الهیاتی مهدویت پرداخت و آن را در پیوند با الهیات رنج، انتظار، پایان تاریخ، معنی تاریخ، سعادت و رفاه، جهانی شدن، امید، مسیر حرکت تاریخ، خدا و تاریخ، انسان کمال یافته و پیوند با او، عدالت و الهیات اجتماع خواند.
الویری در ادامه با اشاره به اینکه «با توجه به رشد نگران کننده و فزاینده نگاه درون مذهبی و واگرا و مناسک‌محور به مساله منجی و ظرفیت اندک این نگاه برای گفتگوی بین مذهبی یا بین دینی یا بین تمدنی، برگزیدن یک چارچوب مناسب برای از دست نرفتن فرصت‌های گفتگو ضروری به نظر می‌رسد.» گفت: الهیات تاریخ به عنوان یکی از شاخه‌های الهیات جدید ظرفیت بسیار بالایی برای این کار دارد.
او در پایان تصریح کرد: بررسی مهدویت بر پایه الهیات تاریخ، نشان می‌دهد آموزه مهدویت در اندیشه و فرهنگ اسلامی، افزون بر پرسش‌های اصلی رایج در الهیات تاریخ، آورده‌هایی برجسته و گران‌مایه برای چند شاخه دیگر از الهیات جدید دارد.
«سعید طاووسی مسرور» عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و پژوهشگر تاریخ اسلام سخنران بعدی مراسم بود که درباره «گونه‌شناسی انتقادی آرای شیعه‌پژوهان درباره امام دوازدهم شیعه» صحبت می‌کرد.
او در ابتدا با دسته‌بندی و نقد اجمالی نگاه مستشرقان و شیعه‌پژوهان به امام زمان، گفت: نگاه‌هایی که به مهدویت هست، متفاوت‌اند و از جنبه‌های مختلف به این قضیه نگاه شده. یک نگاه این است که مهدویت نوعی هزاره‌گرایی است؛ آنچه که در همه ادیان و از جمله اسلام هم بوده و نوعی غلو است.
طاووسی‌مسرور ادامه داد: نقدی که به این‌گونه آثار می‌شود کرد، این است که اینها از تکرار یک مساله بین ادیان و جریان‌ها و مردمان مختلف، بطلان آن را نتیجه می‌گیرند که برای من خیلی عجیب است. درحالی‌که می‌توان از همین مساله برای اثباتش استفاده کرد.
این پژوهشگر تاریخ اسلام خاطرنشان کرد: برخی هم می‌گویند مهدویت از زرتشت گرفته شده و ریشه ایرانی دارد. درحالی‌که اصلا شباهت، دلیل بر اقتباس نیست. اگر ادعایی داریم، باید فرایند اقتباس از خاستگاه اندیشه‌ای دیگر را نشان دهیم. اما می‌بینیم که خیلی راحت و بدون تکیه بر این مساله آن را بیان می‌کنند.
طاووسی‌مسرور با اشاره به اینکه دسته دیگری هم کسانی هستند که بازتاب دهنده اعتقادات و روایات شیعه‌اند و کاری به ماجرای مهدویت و نفی و اثبات و خاستگاهش ندارند، گفت: حتی برخی از آنها نظرات‌شان را از عوام شیعه اخذ کرده‌اند نه علما. که این را مخصوصا در نگاه سفرنامه‌نویسان بیشتر می‌بینیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه با بیان اینکه «گونه مهم‌تر دیگر ردِ وجود امام دوازدهم و ادعای شکل‌گیری تدریجی اثنی‌عشر است» گفت: جنبه اهمیت این نظرات به این است که افراد شاخصی که در این زمینه نوشته‌اند، مطالب‌شان را مستند به کتب روایی، تاریخی و آرای علمای شیعی کرده‌اند و بحث‌شان را به گونه‌ای صورت‌بندی کرده‌اند که اصالت مهدویت مورد تردید قرار بگیرد و تثبیت اعتقاد شیعه به ظهور، امری متاخر باشد.
طاووسی‌مسرور در پایان تصریح کرد: اینها ادعای روش تاریخی دارند درحالی‌که نقدهایی به این روش‌ها وارد است؛ از جمله اینکه برداشت‌شان از تاریخ شیعه بسیار ناقص و گزینشی است.
«اردشیر خورشیدیان» رئیس انجمن موبدان و رهبر دینی زرتشتیان ایران سخنران بعدی مراسم بود که درباره موضوع «منجی در دین زرتشت» صحبت کرد.
خورشیدیان در ابتدای صحبت‌هایش با اشاره به عنوان «منجی‌گرایی» گفت: همه باور داریم که نجات‌بخشی خواهد آمد و دنیا را از پلیدی‌ها و ناراستی‌ها پاک خواهد کرد و بی‌داد را برخواهد انداخت و داد را برقرار خواهد کرد و خلاصه هر چه نیکی و راستی در جهان است، گسترش خواهد داد.
او با تاکید بر اینکه منظور همه ادیان از منجی یک فرد است اما با نام‌های متفاوت، گفت: منجی مثل خورشید است؛ وقتی از او صحبت می‌کنیم منظورمان یکی است. شما از مهدویت و ما از سوشیانت صحبت می‌کنیم، مسیحیان از مسیحی که برمی‌گردد و بودائیان از میترا. هرکسی نامی بر آن می‌گذارد. اما هر کدام از ادیان و مذاهب مختلف در طول تاریخ، بر ظن خود یار او شده. همانطور که خدا یکی است و همه پیامبران از سوی یک خدا آمده‌اند و حقیقت دین یکی است، منجی هم یگانه است.
رئیس انجمن موبدان ایران با تاکید بر اینکه آدم‌های علمی باید علمی یعنی عقلی-انسانی بیاندیشند، گفت: مثل یک پزشک و متخصص باید بر پایه آخرین دانش روز مسائل را بررسی و راست و دروغ را از هم جدا کنیم و بعد که خواستیم ارزش‌گذاری کنیم باید آدم باشم چون انسانیت بالاتر از هرچیز قرار می‌گیرد. باید دروغ را دور بریزیم، و کمک کنیم و سرباز راستین او باشیم تا جهان از دروغ و بی‌داد برخاسته از آن رهایی یابد و نیکی و راستی جای آن را بگیرد. این ایده‌آل بشر در تمامی جهان است.
خورشیدیان یادآور شد: در دین زرتشتی ما، زرتشت خود را جزو سوشیانت به معنی سودرسان‌ترین انسان معنوی معرفی می‌کند که می‌خواهد ما را به سوی بالا و اهورامزدا ببرد؛ به آن‌کسی که آفریننده و هستی‌بخش است. سوشیانت به شکل یک انسان آرمانی به شدت دانا، باوجدان، پاک ظهور می‌کند و وقتی می‌آید که ما به اندازه‌ای به دانش و وجدانیات قوی مجهز شده باشیم که بتوانیم ایشان را کمک کنیم تا جهان را از راستی و نیکی سرشار کند و تباهی را از بین ببرد.
رهبر دینی زرتشتیان ایران تصریح کرد: پس یک عقل سلیم نمی‌تواند این را که منجی قرار است شمشیر بزند و خون بریزد، بپذیرد. هر کسی می‌تواند سعی کند مراحل عرفان را که از خردورزی شروع می‌شود، طی کند و با خدا یکی شود.
خورشیدیان خاطرنشان کرد: سوشیانت که به تمام فضائل اخلاقی و دانایی مجهز است و ما هم بایستی در این میان کاری کرده باشیم؛ اصول اخلاقی را چنان آموخته باشیم که حتی اگر اقلیتی از نادادنان و بی‌خردان باقی مانده باشد هم کمک کنیم که نجات داده شوند.
او در پایان یادآور شد از دید زرتشتیان، آمدن منجی مصادف با پایان گیتی نیست، بلکه پایان بدی‌ها و دروغ‌ها و بی‌عدالتی‌هاست و اظهار امیدواری کرد بتوانیم زمینه را برای حضور منجی آماده کنیم.
بیشتر بخوانید:
