گذار تاریخی طهران به تهران بررسی شد

«از طهران تا تهران» عنوان صد و هشتاد و هفتمین شب از شبهای مجله بخارا بود که با همکاری بنیاد فرهنگی اجتماعی ملت، دایره العمارف بزرگ اسلامی، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و گنجینه پژوهشی ایرج افشار عصر شنبه ۱۱ بهمن ۱۳۹۳ در محل کانون زبان فارسی برگزار شد.

به گزارش ایلنا، در ابتدای این نشست، علی دهباشی ضمن خوش آمدگویی به حاضران، چنین یادآور شد: امشب سعی کرده‎ایم که خیلی فشرده به گوشه‏هایی از تاریخ تهران بپردازیم و بدیهی است که در این فرصت کوتاه مجال بررسی همه جانبه در اختیار ما نخواهد بود. در کتب جغرافیایی تهران، بین قصران جنوبی و ری، جایی است که تهران را مشخص کرده‎اند و در سندی که مورخ آن روزگار، یعنی در سال ۵۹۹ قمری، مرتضی راوندی ضمن روایت حوادث۵۶۱ قمری می‎نویسد: ارسلان از لشگرگاه حرکت فرمود و به بالای تهران فرود آمد. این گونه حوادثاست که کم کم نام تهران در زبان‏ها می‏‎افتد و تهران دوران ایلخانیان و تیموریان را طی می‎کند تا به زمان صفویان می‎رسد و مورد توجه شاه تهماسب اول صفوی قرار می‎گیرد که به امر او در اطراف تهران بارویی با یکصد و چهارده برج کشیده می‎شود. و تهران به صورت شهرکی درمی‎آید که در مسیر بزرگ شدن قرار می‏گیرد. این شهرک عهد صفویه و زندیه را با شهرت بسیار پشت سر می‏گذارد تا به وسیله نخستین پادشاه قاجار، آقا محمدخان، به سال ۱۲۱۲ قمری پایتخت ایران می‏شود. تهران با گذراندن وقایع مشروطیت به دست سرسلسله حکومت پهلوی، رضا شاه می‏رسد و در زمان او بود که در سال ۱۳۰۹ اراضی خندق‎های اطراف دروازه‏های تهران به تهران ضمیمه شد و وسعت گرفت و این گسترش آن چنان ادامه یافت که همچون بختکی بر روی باغ‏ها و فضاهای طبیعی اطراف شهر پنجه انداخت و کار به جایی رسید که امروز با فاجعه‏ای به نام تهران روبرو هستیم.

ناصر تکمیل همایون اولین سخنران این شب بود که سخنانش را از محله «اودلاجان» شروع کرد و گفت: پژوهش من به پنج محله در تهران می‎پردازد که اودلاجان یا عودلاجان یکی از آنهاست و کتابی هم برای آن منتشر کرده‏ام. و بقیه این محلات نیز به صورت کتابی کوچک توسط دفتر پژوهش‎های فرهنگی منتشر و در اختیار علاقمندان قرار خواهد گرفت. محله اودلاجان بخش کوچکی از روستای تاریخی تهران است. اما نام و نشان روستای طهران بر پایه پژوهش‎های دقیقی که برای نخستین بار در فارسنامۀ ابن بلخی در سال ۵۱۰ قمری مشخص شده. آن جا که آمده است «همه میوه‎های آن جا به غایت نیکوست، خاصه انارکی مانند انار طهرانی است.»

تکمیل‌همایون در ادامه افزود: شهر تهران در سال ۹۶۱ قمری به دستور شاه تهماسب طفوی در محیطی دارای ۶۰۰ گام بنا گردید و از چهار سو دارای چهار دروازه شد: دروازه شمیران نبش پامنار و خیابان امیرکبیر، دروازه شاه عبدالعظیم انتهای بازار عباس آباد / بازار حضرتی، دروازه قزوین میدان شاپور، دروازه دولاب نبش بازارچه نایب السلطنه. به مرور محلات دوازده گانه در هم ادغام شدند و با برخورداری از زمین‎های بایر مجاور خود و باغ‎ها و مزرعه‎ها به صورت چهار محله بزرگ بازار و محله بازار، چاله میدان، اودلاجان و سنگلچ درآمدند.

او سپس به توضیح مفصلی درباره‌ی تاریخچه‌ی محله‌‌ی اودلاجان پرداخت و بیان کرد: یکی از محله‎های ترکیب شده از چند محله کوچک دوازده گانه روستای تهران، محله‎ای است که از دوره قاجاریه بدین سو به نام عودلاجان(اودلاجان) شهرت یافت. این محله از دوره یاد شده، تحریف شده و به غلط عودلاجان نام گرفته است و معلوم نیست کدام محله‎های قدیمی روستان تهران با چه اسامی، این محله جدید را به وجود آورده‎اند. شاید که محله ساران و سرجمیک در کلان محله اودلاجان جای یافته‎اند. کلان محله اودلاجان که از دوره صفویه به حد و مرز آن مشهور شد، به مرور زمان به لحاظ جغرافیایی توسعه پیدا کرد و زیر محله و محله‎های متعدد در درون آن پدید آمد. این منطقه همان جایی است که از زمان شاه تهماسب بدین سو اندک اندک آباد شده و خانه‏ها و عمارت‎های جدید و بناهای مذهبی و رفاهی در آن ایجاد شده است. با توسعه محله بزرگ اودلاجان و سکونت مهاجران گوناگون از مناطق مختلف ایران، این محله به مرور تا پایان دوره سطلنت قاجاریه دارای محله‎های کوچک، گذرها، میدانچه‎ها، کوچه‎ها، بازارها و بازارچه‎های متعدد گردید.

اودلاجان دربردارنده پیروان مذهب تشیع، یهودیان و اقلیتی از مسیحیان بوده است. اما دو گروه مسلمان و یهودی(کلیمی) طی سالها زندگی مشترک با یکدیگر، همزیستی نسبتاً آرام و سالمی داشته‎اند. هر دو دیانت دارای اماکن مقدس مذهبی و عبادتی بوده‎اند که بسیاری از آنها هنوز پابرجاست. در این محله پیش از ایجاد دارالخلافه ناصری و پس از آن، مساجد و مدارس و مکتب‏خانه‏های اسلامی و تکیه‎ها و حسینیه‎ها و سقاخانه‎های دیگری بنا شده است و یهودیان نیز اماکن مقدس خود را داشته اند. از جمله کنیسه عزرا یعقوب کهن محله کلیمی‎ها و کنیسه نو محله کلیمی‏ها. اما محله اودلاجان همانند دیگر محله‎های تهرا در سال‎های ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۱ خورشیدی در زمان رضا شاه و ریاست بلدیه سرهنگ کریم خان بوذرجهمری که بار دیگر حصار و برج و باروی تهران ویران شد و شهر بی در و دروازه پدید آمد، مملو از مهاجران و ساکنان جدید شد. تهران در مسیر بزرگ شدن، آن سان گستردگی یافت که طی ۵۰ سال حدود ۲۵۰ روستای پیرامونی خود را بلعید، و جعمیت آن که در آغاز پایتختی حداکثر ۵۰۰۰۰ تن بود، در زمان حاضر با جمعیت روز که از شهرستان‎ها به تهران مراجعه می‎کنند به حدود پانزده میلیون رسید که حدود یک پنجم جمعیت کل کشور است.

سپس نوبت به کامران صفامنش رسید تا از ویژگی‎های اجتماعی تهران حکایت کند. صفامنش با اشاره به عوامل زمینه‌ساز ساخت یک شهر گفت: من امشب قصد ندارم از معماری و کار شهرسازی حرف بزنم. بحثمن راجع به زمینۀ دیگری است که شهر را می‎سازد. من به نعمت دنبال تهران گشتن با بزرگان فرهنگ و ادب این مملکت آشنا شدم. بزرگانی که در قید حیات هستند و مایه افتخار ما هم هستند. دکتر تکمیل همایون به وضعیت و سابقه تاریخی شهر تهران اشاره کردند. در تهران شناسی از مرحوم کریمان یاد کردند، از آقای مصطفوی و دیگران. کسانی که زودتر شروع کردند و آثاری از خود به یادگار گذاشتند، آن موقع که ما دانشجو بودیم. من از حدود سال‎های ۴۹ و ۵۰ مشغول مطالعه تهران شدم، برای کار تزم و بعد همینطور ادامه پیدا کرد. و بعد از انقلاب و برگشتننم به تهران، نگاه من به تهران عوض شد. چیزی را که آن موقع نگاه می‎کردم و نمی‏دیدم، توانستم ببینم. بحثتاریخ برای من مطرح شد. من می‎‏خواهم درباره لزوم داشتن نگاه تاریخی به شهر صحبت کنم. من شب‎های بسیاری را در کنار استاد انوار در تهران گذراندم. هنوز هم شب‎ها به کوچه‏های تهران می‎روم.

صفامنش در بخشی دیگر از سخنان خود چنین ادامه داد: من اگر درباره تهران کار نمی‎کردم، با مرحوم افشار آشنا نمی‎شدم، با مرحوم اصغر مهدوی آشنا نمی‎شدم. با مرحوم ذکاء آشنا نمی‎شدم. و یک مرتبه متوجه فرهنگی شدم که در حوزه زندگی ما ایرانی‏ها حضور دارد و ما با نگاه مکانی و نگاه تاریخی به همه چیز می‎‏نگریم. من متوجه شدم که اگر در این سال‎ها مهاجرت رخ نمی‏داد، اگر نوع دیگری از تصور بر تصور غالب نشده بود، الان تهران ما به این شکل و شمایل نبود. مهاجرت‎ها و رفتن‎هاست که چیزی را از محیط سلب می‎کند.

او در پایان افزود: تنها کاری که ما می‎توانیم بکنیم این است که مفهوم واقعی تاریخ نگاری را به تاریخ شهر خودمان برگردانیم. این علم است، روش دارد، مسیر دارد و افراد می‏توانند روش و مسیرش را تعیین کنند.»

در ادامه هادی آفریده، سازنده فیلم مستند چنارستان در چند جمله‎ای از فیلم خود گفت که به طولانی‎‏ترین خیابان تهران، طولانی‏ترین خیابان ایران، طولانی‏ترین چنارستان ایران و طولانی‏ترین چنارستان خاورمیانه می‎پردازد و بعد این فیلم به نمایش درآمد.

پس از نمایش فیلم، سید عبدالله انوار از تهران در تاریخ روایت کرد و گفت: در اسناد نوشتاری، مدرکی به دست نیست که تهران را پیش از اسلام بشناساند، در حالی که برای «ری» چنین مدارکی در کتاب مقدس و در اقوال یونانیان وجود دارد، اگرچه اکتشافات باستان شناسی در قیطریه شمیران یا دَروس، نزدیک قیطریه، مدارکی به دست می‎دهد که در این نواحی اقوامی می‏زیسته‏‎اند که فرهنگ آنها با فرهنگ اقوام زیست کننده در نواحی «سیلک» یکی بوده است و آن به زمان‏های هزار و اند سال پیش از مسیح می‎رسد.

انوار ادامه داد: با وجود چنین مدارک باستان‎شناسی، هیچ مدرک نوشتاری به دست نیست که تهران را در دوره‎های پیش از اسلام و بعد از اسلام تا قرن سوم هجری معرفی کند و فقط از دو کس نام برده می‏شود که با نسبت به تهران، نام تهران را در مدرک نوشتاری می‎آورند: یکی «محمدبن حماد طهرانی رازی» و دیگری محمدبن احمدبن سعید انصاری دولابی تهرانی است. نام «طهران» در یکی قرین با «ری» و در دیگری قرین با «دولاب» است.. خوشبختانه با داشتن تاریخ بیهقی، رابطۀ بین «دولاب» و «ری» به آسانی ثابت می‎شود، چه در تاریخ بیهقی، در لشکرکشی محمود به ری آمده است که محمود در دولاب ری فرود آمد و پسرش مسعود در علی آباد، بر سر راه قزوین لشکرگاه ساخت و این دو ناحیه نیم فرسنگ با هم فاصله دارند. از این قول بیهقی می‏فهمیم که «دولاب» از محلات «ری» می‎‏باشد، یعنی ری شامل دولاب است. ولی انتساب آن به تهران معلوم نیست.

او در ادامه‌ی‌ اشارات تاریخی خود تهران اینگونه توصیف کرد: ابوریحان بیرونی در قرن پنجم هجری از ناحیتی به نام «کیسران» نام می‎برد که همان «قصرانِ» مسالک و ممالک نویسان است و اصطخری در المسالک و الممالک خود آن را از رساتیق ری می‎آورد و به دو قصران داخلی و خارجی تقسیم می‎کند. حدود این قصران را از قلعۀ «طبرک» ری تا بالاترین دامنه‏های البرز می‎آورند و از آنجا که قلعۀ طبرک ری در حدود کوه بی بی شهربانوی کنونی بوده است، ناحیت قصران از این کوه شروع می‎شود و همه دامنۀ البرز و حتی قلۀ توچال را می‏پوشاند و در این پهنه حتی دره‎های خرم البرز داخل می‏شوند و بدین ترتیب، قصران در شرق محدود به جاجرود و در غرب به کن و سولقان می‏‎گردد و قصران خارجی شامل قسمت جنوبی شود که همه ده‎ها و رساتیق بین بخش داخلی و شمال ری را شامل می‏گردد. تهران با گذشتن از دوره تیمور و تیموریان، در حال افزایش بر کمیت خود، به دوره صفوی می‏رسد. شاه طهماسب به سال ۹۴۴ قمری برای زیارت امامزاده حمزه که در جوار حضرت عبدالعظیم مدفون بود و جد او محسوب می‏شد، از تهران گذشت و این شهرک مطبوع طبع او افتاد و پس از یکی دو بار گذشت از تهران به سال ۹۶۱ قمری دستور داد که در اطراف این شهر بارویی بسازند با یکصد و چهارده برج، معادل عدد سوره‏های قرآن و در هر برجی یک سوره قرآن را برای تبرک مخفی دارند. فاصله این برج‏ها از یکدیگر ۵۳ گام بود و در چهار جهت تهران بدین سان قرار داشتند: در جنوب ۴۰ برج و در شرق ۲۱ برج و در شمال ۳۱ برج و در غرب ۲۲ برج. پیرامون این باورها خندقی عریض برای خاک برداری باروها ایجاد شد و معروف است محلۀ «چال میدان» تهران. سرانجام آقامحمدخان قاجار تهران را پایتخت کرد. روزی که آقا محمد خان تهران را پایتخت کرد جمعیت تهران پانزده هزار نفر بود و چون آقا محمد خان کشته شد و فتحعلی شاه قاجار در تهران به تخت شاهی نشست بر آبادی تهران افزود. زیرا پایتخت حاجت به ادارات دولتی داشت و این ادارات به ساختمان نیازمند بودند، مضافاٌ سفارتخانه‏های خارجی نیز برای خود سفارتخانه‎ها و تأسیساتی برپا کردند.

در بخش پایانی این شب هارون یشایایی با روایت قصه‏‎ای از زنی کلیمی به بیان گوشه‏ای از خاطرات شهر تهران پرداخت.