همخوانی شعر شاملو با کودتای 28 مرداد/ نویسندگان و شاعران سرخورده گرفتار مخدر شدند
رمان «حکومت نظامی» نشان می‌دهد چگونه یک واقعه سیاسی مثل کودتا سالیان سال در زندگی یک ملت تاثیر خود را خواهد داشت و انسان‌های آن جامعه را به قدری دگرگون و مسخ می‌کند که تا پایان عمر نمی‌توانند به شرایط روانی و ذهنی قبل از کودتا بازگردند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، رمان «حکومت نظامی» از خوزه دونوسو چند وقتی است که با ترجمه خوب عبدالله کوثری به کتابفروشی‌ها آمده است و در این مدت نیز جای محکمی در بین آثار پرفروش برای خود دست‌وپا کرده است.
«حکومت نظامی» روایت یک خواننده انقلابی (مانونگو ورا) است که در وضعیتِ کودتازده شیلی صدای مردم خود می‌شود اما یک دهه بعد از کودتا دچار تردید شده چندان امیدی به آینده ندارد و حتی با بازگشت به وطن احساس سرخوردگی می‌کند. این اثر را می‌توان از درخشان‌ترین رمان‌هایی دانست که وضعیت پس از کودتا را به تصویر می‌کشد.
عبدالله کوثری (مترجم ادبیات آمریکای لاتین) در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا، در پاسخ به این سوال که آیا رمان «حکومت نظامی» خوزه دونوسو هم همانطور که فوئنتس معتقد می‌گوید «آنچه را که تاریخ ناگفته می‌گذارد، رمان بازگو می‌کند» رمانی تاریخی با ارجاعات مستند محسوب می‌شود، گفت: اصولاً هیچ رمانی به‌طور کلی نمی‌تواند غیرتاریخی و در نتیجه غیرسیاسی باشد به این دلیل که رمان در هر حال از سرگذشت انسان و آنچه که بر انسان گذشته می‌گوید. بنابراین هر رمانی حتماً یک جنبه تاریخی دارد و رمان حکومت نظامی همانطور که از آغاز داستان مشخص است با یک دوره مشخص از تاریخ کشور شیلی پیوند خورده است و آن هم دورانی است که کودتای پینوشه در شیلی و سال‌های بعد از آن را شامل می‌شود. حالا اینکه چقدر این رمان مستندات تاریخی دارد قطعاً چیزی نیست که من به عنوان مترجم بتوانم ادعای دقیقی درباره آن مطرح کنم.
مترجم رمان «باغ همسایه» افزود: همانطور که اشاره شد این رمان به یک واقعه مشخص و پیامدهای بعد از آن پرداخته است. در زمانی هم که رمان «حکومت نظامی» نوشته می‌شود بسیاری از شاعران، نویسندگان و هنرمندان شیلی شکنجه و زندان را تجربه کرده بودند و می‌توانستند آنچه که بر آنها گذشته را بیان کرده و روی کاغذ بیاورند. البته دونوسو هم به‌طور مشخص اشاره نمی‌کند که از کدام منابع یا چه کسانی برای نوشتن این رمان استفاده کرده اما بدیهی است حتماً شخصیت‌هایی که ما در داستان حکومت نظامی می‌بینیم دست‌کم بخشی از آنها تصویر عینی انسان‌هایی هستند که در واقعیت شرایط بعد از کودتای پینوشه را تجربه کردند.
کوثری همچنین با تاکید بر اینکه مسئله اصلی در نگارش یک رمان این است که آنچنان نوشته شود که حتی گره‌های حوادثی که خود نویسنده به داستان اضافه کرده در متن واقعیت پذیرفته شود، اظهار داشت: هرچند به نظر من اینکه رمان حکومت نظامی چقدر با واقعیت منطبق شده خیلی مسئله مهمی نیست و مسئله اصلی در نگارش یک رمان این است که آنچنان نوشته شود که حتی گره‌های حوادثی که خود نویسنده به داستان اضافه کرده در متن واقعیت پذیرفته شود. این دقیقاً کاری است که در این رمان و بسیاری دیگر از رمان‌ها با تم تاریخی، سیاسی انجام می‌شود. به عبارت دیگر هیچ رمانی در خیال محض ساخته نمی‌شود اما مسئله این است که تخیل نویسنده در نوشتن هر رمان نقش اساسی را بازی می‌کند.
این مترجم همچنین در پاسخ به این سوال آیا رمان «حکومت نظامی» زیرمجموعه ژانر داستان سیاسی قرار می‌گیرد یا خیر نیز گفت: اینکه رمان «حکومت نظامی» را زیرمجموعه داستان‌های سیاسی به حساب بیاوریم یا نه چندان اهمیتی ندارد. اساساً این نوع ژانر‌بندی درباره داستان و ادبیات چندان دقیق به نظر نمی‌رسد. مگر ما چیزی به نام رمان سیاسی محض داریم؟ اما به هرحال انسان موجودی اجتماعی است و به همین دلیل به ناچار هر آنچه که به انسان مربوط می‌شود یک سر آن به سیاست وصل خواهد بود. در جهان امروز هیچ واقعه و اتفاقی نیست که یک بعد سیاسی یا اجتماعی نداشته باشد. یکی از ویژگی‌های رمان «حکومت نظامی» این است که نشان می‌دهد چگونه یک واقعه سیاسی مثل کودتا سالیان سال در زندگی یک ملت تاثیر خود را خواهد داشت و انسان‌های آن جامعه را به قدری دگرگون و مسخ می‌کند که تا پایان عمر نیز نمی‌توانند به شرایط روانی و ذهنی قبل از کودتا بازگردند. اگر از این وجه به داستان نگاه کنیم بله، حکومت نظامی یک رمان سیاسی هم به حساب می‌آید.
او درباره تشابهات واکنش جامعه شیلی به کوتای پینوشه و واکنش جامعه ایران به کودتای 28 مرداد که منجر به سقوط دولت دکتر مصدق شد نیز بیان کرد: مسلم این است که هرکدام از این دگرگونی‌های خشونت‌بار تاریخی در هر کشوری که اتفاق افتاده باشد یک رشته از واکنش‌های کم و بیش مشابه را به دنبال خود می‌آورد. در همین کشور خود ما خاطرات فراوانی درباره کودتای 28 مرداد و سقوط دولت محمد مصدق نوشته شده است و در بسیاری از این خاطرات سرخوردگی و ناامیدی نویسنده به چشم می‌خورد. اگر به تیرباران‌شدگان از سال 1332 تا 1337 نگاه کنیم می‌بینیم که چه تعداد انسان از بین رفتند و چه تعداد خانواده پراکنده یا آواره شدند و حتی بسیاری از آنها از کشور فرار کردند و گرفتار نظام هولناک اتحاد شوروی شدند. تا آخر عمر هم نتوانستند به وطن خود بازگردند.
کوثری ادامه داد: از طرف دیگر بسیاری از افرادی که در کشور ماندند و بسیاری از نویسندگان و شاعران ما آنچنان غرق در ناامیدی و شکست شدند که بسیاری از آنها به مواد مخدر روی آوردند. اینها همه مواردی است که تقریباً تجربه آنها در اتفاقات مشترک برای کشورهای مختلف یکسان است. مثلاً اگر شخصیت لوپیتو را ببینید مشابهات این شخصیت در بین نویسندگان و شاعران ما دراینجا زیاد است. در واقع جدا از برخی ویژگی‌های فرهنگی و ملی که خواست هر کشور و منطقه‌ای است بسیاری از واکنش‌ها بعد از کودتای شیلی را می‌توانیم در کشور خود و بعد از کودتای 28 مرداد نیز ببینیم. به عنوان مثال شعر بسیار زیبا و محکم احمد شاملو که می‌گوید سال بد، سال باد، سال اشک، سال شک، سالِ روزهای دراز و استقامت‌های کم، سالی که غرور گدایی کرد» درست بعد از کودتای 28 مرداد سروده شده و ببینید چقدر با فضایی که در کتاب حکومت نظامی می‌بینید؛ همخوانی دارد. حتی بعضی کارهای احمد محمود مثل همسایه‌ها یا داستان یک شهر به نوعی دقیقاً رویدادهای پس پرده کودتای 32 را افشا می‌کند و می‌توان آنها در کنار برخی از آثار محمود دولت‌آبادی نمونه‌ای از چنین رمانی در زبان فارسی دانست.
این مترجم ادبیات آمریکای لاتین دیگر خصیصه‌ی رمان «حکومت نظامی» را استفاده از سایر هنرها و تلفیق آن با ادبیات دانست و یادآور شد: اولاً خود دونوسو آدم بسیار جامعی بوده و جدای از اینکه رمان‌نویس بزرگی است چندین فیلم‌نامه معروف نیز نوشته که حتی چند مورد از آنها به عنوان فیلم سینمایی ساخته شده و مهم‌ترین جوایز را نیز از آن خود کردند. همچنین با اقتباس از برخی داستان‌هایش فیلم‌های دیگری نیز توسط صنعت سینما تولید شده است. اصولاً تصویرسازی که در آثار آمریکای لاتین شاهد آن هستیم به نوعی با سینما گره می‌خورد و حتی خود فونتس نیز چندین تجربه همکاری با سینما را نیز داشته است. طبعاً ممکن است در این تصویرسازی‌ها تاثیراتی از سینما نیز گرفته باشند و هنرهای دیگر نیز ممکن است در جای خود نقشی در نگارش رمان‌ها اینچنینی داشته باشد. در این کتاب بخصوص یک پیوند کاملاً مشخص با موسیقی دیده می‌شود یعنی در جاهایی از داستان سرگذشت شومان (موزیسین اتریشی- آلمانی که در نهایت خودکشی کرد) برای خواننده تداعی می‌شود و به نوعی تصویر این موزیسین در جای جای داستان در ذهن مخاطب شکل می‌گیرد. یعنی مانونگو خواننده قهرمان داستان به نوعی مدام از سرگذشت شومان و عاقبتی که دچارش شد هشدار داده می‌شود.
وی اضافه کرد: اساساً رمان ژانری از ادبیات است که به دلیل ویژگی‌هایی که دارد می‌تواند سایر هنرهای دیگر را نیز برای خلق اثر خود به کار بگیرد. در این رمان همچنین شعر نرودا کاملاً احساس می‌شود، بسیاری از افسانه‌های محلی آمریکای لاتین به نوعی در حکومت نظامی بازگو می‌شود. مثلاً ماجرای کشتی هنرمندان یا کشتی ارواح در واقع یک اسطوره محلی بومی است که دونوسو به عنوان انگیزه‌ای برای نوشتن این کتاب از آن استفاده می‌کند. یکی از شرکت‌های دونوسو همین است که در رمان قبلی یعنی باغ همسایه نیز از آن استفاده کرده، استفاده از نقش دیگر هنرها مثل موسیقی و نقاشی در رمان است. این استفاده‌هایی که انسان‌های فرهیخته‌ای مثل نویسندگان از هنرهای متخلف می‌کنند نشان از جامع بودن و چندبعدی بودن شخصیت نویسنده است. یعنی نویسنده نه تنها آثار ادبی مختلف کشور خود و سایر کشورها را مطالعه کرده بلکه اشراف نسبتاً قابل قبولی بر سایر هنرها و اصولاً تاریخ هنر کشور خود و جهان دارد.
کوثری در پایان درباره روال صدور مجوز برای رمان «حکومت نظامی» گفت: خوشبختانه رمان حکومت نظامی برخلاف رمان قبلی دونوسو یعنی باغ همسایه که هشت سال منتظر مجوز بود؛ چندان پشت سد دریافت مجوز نماند و به جز چند اصلاح کوچک در حد لغت و عبارت مشکل چندانی برای دریافت مجوز و چاپ نداشت.