نگاه امنیتی روسیه به منطقه قفقاز باعث همگرایی کشورها با غرب شد/ به دلیل سیاست خارجی ناشیانه فرصت استفاده از کریدورها را از دست دادیم

افشار سلیمانی سفیر سابق ایران در جمهوری آذربایجان در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا، درباره رزمایش مشترک ارمنستان و آمریکا گفت: این اتفاق یک شبه نیفتاده و روندی که طی شده باعث این اتفاق و رسیدن به این نقطه شده است. به هرحال غرب به دنبال تضعیف روسیه بوده و روسیه هم این امکان را فراهم کرده است. به ویژه در دوره آقای پوتین و به خاطر نگاه سلطه‌گرانه‌اش به منطقه و حتی در داخل، فکر کرد با این فشار و تضییع و ... می‌تواند منطقه را با تهدید نگه دارد. ما هم می‌گفتیم که اینطور نمی‌شود، شوروی فروپاشیده و منطقه نیاز به یکسری هم‌افزایی اقتصادی دارد که روسیه در این موضوع ناتوان بود و به اندازه خود حداقل سعی نکرد با آن‌ها هماهنگ شده و امکانات را فراهم کند و توسعه بدهد.

آذربایجان و ارمنستان بیشتر به سمت غرب خواهند رفت

وی ادامه داد: نگاه روسیه به منطقه بیشتر امنیتی بود و ساختارهای امنیتی را تقویت کرد. با ابزارهای مختلفی که از زمان شوروی در دست داشت آن‌ها را تهدید کرد و نهایتا واگرایی که شخص آقای پوتین در منطقه پیرامونی روسیه ایجاد کرد، باعث شد برخی کشورها برای همگرایی با غرب از خود علاقه‌مندی نشان دهند اما برخی از آن کشورها که نتوانستند این کار را انجام دهند، وابستگی شدید به روسیه داشتند و یا روسیه آن‌ها را تهدید کرده یا در داخل کشور به طریق مختلف مشکلاتی ایجاد کرد. زیرا با بعضی از این کشورها مرز مشترک دارند یا اتباعی از این کشورها در داخل روسیه حضور دارند که اعمال فشار می‌کنند و نیروهای نظامی هم که از گذشته فعال بود و این روند را از سی سال پیش تا به امروز دنبال می‌کند. 

وی تصریح کرد: مدت‌ها پیش گفتم آذربایجان و ارمنستان به سمت غرب خواهند رفت. همان موقع هم گفتم فقط آذربایجان نیست، همان ارمنستان که فکر می‌کنید ۱۰ برابر به سمت غرب خواهد رفت، الان که به مشکل برخورده احتیاط می‌کند. البته این قصه به این معنا نیست که همه چیز زود تمام می‌شود، بلکه این داستان ادامه پیدا خواهد کرد و بعید می‌دانم به این زودی مشکل حل شود. این موضوع با یک مانور مشترک هم جمع نخواهد شد. کم کم هم غرب با ساز و کارهای مختلف حضور پیدا می‌کند. فرانسه بیشتر از آمریکا آن هم به دلیل آنکه بیشتر ارامنه در این کشور حضور دارند، از ارمنستان حمایت خواهد کرد. 

چرا ارمنستان خواست در دو زمین بازی کند؟

وی افزود:‌ آقای پاشینیان هم چون نگاه غرب‌گرا دارد، اگر با یک طرف تنش داشته باشید و با طرف دیگر برای توسعه کشور آن هم به دلیل منافع ملی جلو بروید، چون این نگاه بالانس نیست مشکل پیدا کرده است. مثل همان روشی که ایران در سیاست خارجی خود دارد که دچار چالش جدی شده است و هزینه زیاد هم می‌پردازد. به دلیل آنکه سیاست موازنه‌گرایی ندارد. حالا برخی اقدامات پاشینیان را ظاهری می‌بینند که چند مورد انجام داده است و فقط مانور رزمایش مشترک با آمریکا نیست. به طور مثال همسر او به اوکراین رفته با بچه‌های اوکراینی دیدار کرده و یکسری کارهایی انجام داده است که موجبات ناراحتی روسیه را فراهم کرده است. 

سلیمانی تصریح کرد: پاشینیان این انتظار را داشت که چون روسیه، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان، بلاروس و برخی کشورهای دیگر که جزو پیمان امنیت بودند، بعد از ماجرای ۲۰۲۰، روسیه به ارمنستان نیرو ارسال کرده تا از خاک ارمنستان دفاع کند. اما آن انتظار بزرگنمایی بود. زیرا آذربایجان وارد خاک ارمنستان نشد و اعلام کرد که آذربایجان در خاک خود می‌جنگد تا خاک خود را برگرداند. بعد هم ارمنستان واگرایی از خود نشان داد، نماینده خود از پیمان امنیت را فراخواند و آن مانوری که قرار بود در ارمنستان انجام دهد انجام نداد و احتمال می‌رفت که از آن پیمان خارج شود. از طرف دیگر با آمریکایی‌ها و فرانسوی‌ها لابی کرده و حالا با آن صحبت‌ها قرار است با آمریکا یک رزمایش مشترک برگزار کند. 

وی افزود: البته در موازات این واگرایی‌ها این تلقی پیش آمده که ارمنستان خواسته است که در دو زمین بازی کند. یعنی از یک طرف به دنبال آن بود تا روسیه را وادار کند که به بیشتر به سمت خود بکشاند تا او را حمایت کند و از طرف دیگر در مذاکره با آمریکا، اگر روسیه حمایت نکرد، حمایت آمریکا را هم داشته باشد و اگر به سمت روسیه رفت نیز، آمریکا را تحریک کند.

سلیمانی ادامه داد: از طرف دیگر، حمله روسیه به اوکراین در این موضوع فاکتور مهمی است و حمله ناشیانه پوتین به اوکراین باعث شد که در آنجا درگیر و خود را در باتلاق بیاندازد و موقعیتش در منطقه و جهان تضعیف شود. در نتیجه این موضوع، فرصت مناسبی پیش آمده تا کشورهایی که می‌خواهند غرب‌گرایی را دنبال کنند به نفع منافع ملی خودشان حرکت کنند. البته سرسپردگی را کسی نمی‌پذیرد بلکه بر اساس امکانات و مولفه‌های قدرت است. بنابراین هرچقدر روسیه تضعیف شود و جنگ با اوکراین ادامه داشته باشد، طبیعتا واگرایی این کشورها از روسیه بیشتر می‌شود چون روسیه چیزی ندارد تا این کشورها را کنار خود نگه دارد.

مسیر ایران، ترکیه و قفقاز برای روسیه حائز اهمیت است

وی گفت: روسیه زمانی که حمله به اوکراین پیش نیامده بود، برای آنان کاری هم نمی‌کرد بلکه فقط تهدید می‌کرد. یک مثال آن مولداوی در ترانس نیستریا و اوکراین هم این کار را انجام داد. بنابراین چون اقدامات او بیشتر امنیتی بوده، تنها اقتدار خود را نشان داده تا بگوید ما هستیم وگرنه چیزی برای نفع خود ندارد. الان هم اگر می‌خواهد جنگ اوکراین را رها کند، از موضع اقتدار در حالت ضعف و ضرر قرار خواهد گرفت. راه کریدور شمال که به روی او بسته شده، با منطقه بالتیک مشکل دارد، اما حالا مسیر ایران، ترکیه و قفقاز برای او حائز اهمیت است و سعی می‌کند آن را نگه دارد تا همچنان حضور داشته باشد. اما اینکه چقدر می‌تواند این مسیر را نگه دارد بستگی به کارهایی دارد که در اوکراین انجام می‌دهد و چگونه با مسائل ارمنستان و آذربایجان رو به رو خواهد شد.  

تمام محورهایی که بر اساس توافق گروه بیست ایجاد می‌شود، ایران و روسیه را در حوزه انرژی، کالا و مسافر  دور می‌زنند

سلیمانی در پاسخ به این سوال که بازی آمریکا در چشم پوشی از کریدور زنگزور به چه شکل قابل تحلیل است، گفت: آمریکا در این موضوع موضع روشنی از خود بروز نمی‌دهد. یعنی اصلا جلو نمی‌رود که بگوید من هستم یا نیستم. اساسا چرا آمریکا باید با کریدور زنگزور مخالف باشد؟ آمریکا مخالف یا موافق بودن خود را مطرح نمی‌کند اما لزومی هم ندارد که با کریدور زنگزور مخالف باشد. روسیه هم موافق آن است. یعنی این کریدور جز آنکه ایران می‌گوید مرز من با ارمنستان بسته می‌شود،‌ به نفع همه کشورها است. امروز که چین کریدور میانی را از طریق قزاقستان، دریای خزر، آذربایجان و گرجستان دنبال می‌کند، در اصل به نفع چین است.

وی افزود: اکثر پروژه‌های حمل و نقل و انرژی بیشتر به سمتی رفت که دلیل آنکه ایران در روابط سیاست خارجی خود با غرب و آمریکا چالش دارد نمی‌گذارند از موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی استفاده کند و این باعث رخداد این اتفاق شد. یعنی شما این فرصت را داشتید اما از آن استفاده نکردید و الان صادرکننده انرژی، مانند آب و گاز نیستید. در صورتی که همه این موارد حق ما بود و موقعیت استفاده از آن را داشتیم.

این تحلیل‌گر مسائل قفقاز گفت: در اجلاس گروه بیست در هندوستان توافق کردند که محوری از هند به سمت عربستان، امارات و از آنجا هم به سمت اروپا ایجاد شود. تمام این محورهایی که ایجاد می‌شود، ایران و روسیه را در حوزه انرژی، کالا و مسافر و ... دور می‌زنند. امروز روسیه به ترکیه نیازمند شده است زیرا هنوز محورها بلاتکلیف باقی مانده است و نمی‌دانند به کجا بروند. از کریدور شمال به جنوب هم استفاده نمی‌کنند، زیرا هنوز آن مسیر رشت به آستارا ساخته نشده است تا از طریق دریای خزر یا از راه زمینی به آذربایجان بروند.

ایران فرصت‌های ترانزیت انرژی زیادی را از دست داده اما فقط کریدور زنگزور بولد شد

وی ادامه داد: این اتفاقات باعث شده تا این فرصت‌ها از دست برود. از آن موقع که اجتماعاتی برگزار شد، ما فرصت ترانزیت انرژی را از دست دادیم و از مسیر باکو، تفلیس، جیحان و باکو تا تفلیس و ارزروم خطوط انتقال نفت کشیده شد و فقط کریدور زنگزور بولد شد وگرنه ایران فرصت زیادی از دست داده است و تماما به خاطر سیاست خارجی ناشیانه بوده است. یعنی فرصت‌ها از دست رفته است. خدا امکاناتی به ما داده بود که آقایان نتوانستند از آن استفاده کنند و تا زمانی که این شکل مشکلات وجود دارد، اجازه ورود به شما نمی‌دهند و همه جا را می‌بندند و از جاهای دیگر استفاده می‌کنند تا شما را دور بزنند. 

ملاحظه ایران این است که با کریدور زنگزور مرز ارمنستان از بین می‌رود در حالیکه ارمنستان نگران این موضوع نیست

سفیر پیشین ایران در آذربایجان تصریح کرد: بنابراین اگر درباره کریدور زنگزور می‌پرسید، پاسخ من این است که فکر نمی‌کنم که کریدور زنگزور ایجاد می‌شود یا نمی‌شود چون موجب تحولات خاصی است زیرا اکثریت کشورها این کریدور را می‌خواهند و به نفعشان است. این طور نیست که آذربایجان بخواهد بشود یا ارمنستان بخواهد حتما بشود. کریدور زنگزور یک مسیری است که ترکیه هم می‌تواند از آنجا استفاده کند و از آن سوی دنیا هرکس بیاید می‌تواند از آنجا به دریای خزر تا چین و آسیای مرکزی به آن وصل شود. یعنی چین از طریق ترکیه از محور کریدور زنگزور به اروپا وصل می‌شود. از طرفی ایران هم می‌تواند از آن استفاده کند اما ملاحظه ایران این است که مرز ارمنستان از بین می‌رود در حالی که ارمنستان نگران این موضوع نیست و این نگرانی بیشتر از سوی ایران است که که نباید منطقه ژئوپلیتیک به هم بخورد. بنابراین این مسئله کشدار بوده و ادامه پیدا خواهد کرد. 

سلیمانی تصریح کرد: البته این موضوع آلترناتیوهایی هم دارد که ارمنستان بعد از توافق صلح با آذربایجان، رابطه‌اش با ترکیه برقرار خواهد شد. ارمنستان ۶۰۰ کیلومتر مرز مشترک با ترکیه دارد و این مرز برای آن‌ها مهم است و این اتفاقی که رخ داد در روابط میان ترکیه و ارمنستان تاثیر خواهد گذاشت. همین حالا مرز میان دو کشور بسته و رابطه سیاسی با یکدیگر ندارند. مراودات اقتصادی تقریبا به اندازه ایران است.

وی افزود: چندین وقت است که هیات اتحادیه اروپا در خاک ارمنستان حضور دارند و به مرز ارمنستان و آذربایجان سرکشی می‌کنند اما آذربایجان اجازه حضور آنان در خاک خود را نمی‌دهد. پای غرب و اروپایی‌ها به منطقه باز شده است.

ارمنستان امروز رفیق استراتژیک ما شده است و از سر نیاز روابط خوبی با ما دارد

برخی مشکلات و اشتباهات باعث از دست رفتن فرصت‌ها شد

سلیمانی گفت: ارمنستان امروز رفیق استراتژیک ما شده است و از سر نیاز روابط خوبی با ما دارد یعنی ما نتوانستیم با دو کشور مسلمان ترکیه و آذربایجان ارتباط خوبی و متحدانه داشته باشیم اما با روسیه و ارمنستان خیلی متحد هستیم. متاسفانه برخی مشکلات و اشتباهات باعث از دست رفتن فرصت‌ها شد. امروز ترکیه با روسیه ارتباط دارد، هم عضو ناتو بوده و هم با غرب ارتباط دارد. بهترین نقش و منافع در منطقه را هم اکنون ترکیه دارد و بهترین بازیگر منطقه بوده و حتی از روسیه هم جلوتر زده است.

وی تصریح کرد: ما یک سری مشکلات داریم که روش برخورد ما متفاوت است و نباید به آن دل ببندیم. به طور مثال در بحث تمامیت ارضی اوکراین وزارت خارجه ما غایب یا ممتنع شد در صورتی که تمامیت ارضی این بحث‌ها را ندارد و شما باید حتما حمایت کنید. در حالی که ترکیه با توجه به داشتن ارتباط با روسیه از تمامیت ارضی اوکراین حمایت کرده و حتی به اوکراین هم کمک می‌کند اما ما چه کردیم هیچ.

در حوزه سیاست خارجی همیشه می‌خواهیم سلبی رفتار کنیم که جواب نمی‌دهد

اولویت‌ ما باید اقتصادی باشد نه ایدئولوژیک و امنیتی

سلیمانی در پاسخ به این سوال که هرگونه تنش و توافق میان ارمنستان و آذربایجان به جهت موافقت با ایجاد کریدور زنگزور می‌تواند پتانسیل تضعیف منافع ملی ایران را به همراه داشته باشد. برای جلوگیری از این اقدام چه امری ضروری است که انجام شود و نقش‌آفرینی موثر ایران باید چه باشد؟ گفت: تا اینجای کار جمهوری اسلامی چیزی به دست نیاورده است. این را چه کسی می‌خواهد بفهمد؟ یعنی آقایان نباید این موضوع را بفهمند؟ شما ۳۰ سال بعد از فروپاشی کارهایی کردید و نتیجه‌اش این است. الان خود شما می‌گویید اسرائیل به این شکل است و  آذربایجان اینطور شد، شما کجا هستید؟ ترکیه چرا به پیش رفته است؟ ترکیه هم کشور همسایه است. برای اینکه ایران نیامد منطقی رفتار کند. یعنی از جاهایی باید وارد می‌شد، کارهایی انجام می‌داد و باید روندهایی را دنبال می‌کرد که آن کارها را انجام نداد و از جای دیگر وارد شد که معلوم بود ضرر می‌دهد و سودی ندارد.

وی افزود: این اتفاقات افتاد؛ چرا این کار را کردند که این اتفاقات بیفتد؟ الان هم برای اینکه برگردند ببینند موضوع از چه قرار است، می‌گویند ما باید چه کار کنیم؟ چون اقدامات سلبی اصلا جواب نمی‌دهد و شما می‌خواهید همیشه سلبی رفتار کنید که جواب نمی‌دهد و هزینه‌تان را بالا می‌برد. ما باید منافع مشترک تعریف کنیم که کم نیست و خیلی زیاد است. اولویت‌ ما هم باید اقتصادی باشد نه ایدئولوژیک و امنیتی.

استراتژی ما در حوزه قفقاز باید مبتنی‌ بر اقدامات اقتصادی اعتمادآور باشد

سفیر پیشین ایران در آذربایجان تصریح کرد: یک جایی است که شما دور از منطقه مانند آفریقا هستید، آن زمان شما منافع ایدئولوژیک را هم دنبال کنید شاید به آن برسید، چون چیز دیگری ندارد که مانع شما شود. اما در بیخ گوش‌تان که این همه مسائل فرهنگی، امنیتی و مداخلات دیگران وجود دارد شما باید نگاه کنید که ببینید استراتژی مبتنی‌بر کدام خط باشد. بنده گفتم باید استراتژی شما مبتنی‌بر اقدامات اقتصادی اعتمادآور باشد. اما اگر اولویت امنیتی و ایدئولوژیک باشد می‌بازید؛ این نگاه من بود و الان بعد از ۳۰ سال این نگاه درست درآمده است.

وی افزود: من که کنار گود نبودم، داخل گود بودم. همین الان هم کنار گود هستم چون از آن بیرون آمدم و مسائل را دقیق می‌دانم. اتفاقات دو، سه سال اخیر نشان می‌دهد که ما گفتیم این کار را نکنید و این روش‌ها جواب نمی‌دهد که در نهایت نداد. ادامه این مسیر هم جواب نمی‌دهد.

سلیمانی تصریح کرد: تصور من این است که باید آسیب‌شناسی انجام بگیرد و زود به محور برگردند زیرا به این شکل جواب نخواهد داد. راه و ابزارها باید روشن شود، استراتژی معلوم باشد، نیازهای متقابل، فرصت‌ها و تهدیدها هم مشخص شود. هنر دیپلماسی تبدیل تهدیدات به فرصت‌ها و استفاده حداکثری از فرصت‌ها است که در ایران ما برعکس آن را انجام می‌دهیم یعنی تبدیل فرصت‌ها به تهدیدها و تبدیل تهدیدها به نبردها می‌شود و چیزی از داخل آن درنمی‌آید. ملت هم با این وضعیت زندگی‌ و معیشت‌ دارند هزینه می‌دهند. کشور ملک کسی نیست و برای ملت است و ملت هم به دلیل اشتباهات متولیان امر دارد هزینه می‌دهد.